انسان جز گروه پستاندران است و مثل سایر پستانداران از طریق جنسی، تولید مثل می‌کند. پستاندارانِ جنس نر در بیضه‌های خود گامت نر یا اسپرماتوزوئید (اسپرم) را تولید می‌کنند. اسپرم‌ها در هسته خود نیمی از تعداد کروموزوم‌های را که برای تولید یک انسان کامل لازم است حمل می‌کنند. جنس ماده در تخمدان‌های خود گامت ماده یا تخمک (اوول) را تولید می‌کند که در هسته خود نیمه دیگری از تعداد کرموموزوم‌ها را دارد.
آناتومی دستگاه تناسلی آقایان
سیستم تناسلی مردان بیشتر در خارج از بدن مردان قرار دارد برعکس بانوان که بیشترین بخش دستگاه تناسلی آن‌ها در داخل بدن وجود دارد. بنابراین دستگاه تناسلی در مردان شامل دو بخش است:
- اندام‌های خارجی در مردان شامل آلت تناسلی، کیسه بیضه و بیضه‌ها است.
- اندام‌های داخلی شامل مجرای دفران، پروستات، غده وزیکول سمینال و مجرای ادرار است. دستگاه تناسلی مرد مسئول عملکرد جنسی و ادرار است.
اجزای دستگاه تناسلی در مردان
دستگاه تناسلی مرد از قسمتهای داخلی و خارجی تشکیل شده است. قسمتهای خارجی شامل آلت تناسلی، کیسه بیضه و بیضه‌ها است. قسمتهای داخلی از مجرای ادرار، پروستات و مجاری انزال تشکیل شده است. این اندام‌ها به مردان کمک می‌کنند تا رابطه جنسی داشته باشند و ادرار کنند. دستگاه تناسلی در مردان از چند غده و اندام تشکیل شده است.
- غدد موجود در تناسلی مردان: بیضه‌ها، پروستات، وزیکول سمینال (غدد کیسه‌ای) است. فعالیت غدد در جهت تولید اسپرماتوزوئیدها و ایجاد محیط مناسب مایع برای زیست آن‌ها است.
- اندام‌های دستگاه تناسلی مردان: مجاری اپیدیدیم و دفران است. وظیفه این اندام‌ها نگهداری اسپرم‌ها و تولید یک مجرای عبور برای اسپرم‌هاست.
وظایف دستگاه تناسلی در مردان
به طور کلی وظایف دستگاه تناسلی نر را می‌توان در چند مورد خلاصه کرد:
- تولید و پرورش اسپرم تا بلوغ نهایی اسپرم، نگهداری و انتقال سلول‌های اسپرم.
- ترشح اسپرم و مایع منی: سلول‌های اسپرم سلول‌های تولیدمثلی مردانه هستند. منی مایع محافظ اطراف اسپرم است.
- فراهم آوردن محیط سیال و مغذی که اسپرم‌ها بتوانند در آن تحرک داشته و برای مدت زمان کوتاهی که با تخمک متحد نشده‌اند زیست کرده و تغذیه نمایند.
- دستگاه تناسلی نر همچنین از طریق ترشح هورمون جنسی نر موجب رشد و نگهداری بافت‌های سازنده خود می‌شود و نیز صفات ثانویه جنسی نر را تولید می‌کند.
کیسه بیضه چیست؟
کیسه بیضه، کیسه‌ای شل و از جنس پوست است که پشت آلت تناسلی آویزان است. بیضه‌ها و همچنین اعصاب و عروق خونی را در خود نگه می‌دارد. عمل این کیسه بیضه فراهم آوردن یک محیط گرمایی مناسب برای بیضه‌ها است زیرا عمل اسپرم‌سازی که کار اصلی بیضه‌ها است در شرایط گرمایی پایین‌تر از دمای بدن امکان‌پذیر است.
کیسه بیضه از بیضه‌های مرد محافظت می‌کند و به نوعی سیستم کنترل دمای بدن مرد را فراهم می‌کند. برای رشد طبیعی اسپرم، بیضه‌ها باید در دمای کمی خنک‌تر از دمای بدن باشند (بین ۹۷ تا ۹۹ درجه فارنهایت یا ۳۶ تا ۳۷ درجه سانتی‌گراد). ماهیچه‌های مخصوص در دیواره کیسه بیضه به آن اجازه می‌دهند منقبض شود (سفت شود) و شل و آویزان شود. کیسه بیضه منقبض می‌شود تا بیضه‌ها را برای گرما و محافظت به بدن نزدیکتر کند. برای خنک کردن، کیسه بیضه شل می‌شود تا بیضه‌ها را دور از بدن نگه دارد.
ساختمان و عمل بیضه‌ها
بیضه‌ها (تخمها) اندام‌های بیضی شکلی هستند که در کیسه بیضه مرد قرار دارند. اندازه آن‌ها به اندازه دو زیتون بزرگ است. طناب اسپرماتیک باعث نگه داشتن بیضه در محل قراری آن در کیسه بیضه می‌شود و خون بیضه‌ها را تامین می‌کند. اکثر افراد AMAB (افرادی که در بدو تولد مذکر تشخیص داده می‌شوند) دو بیضه در سمت چپ و راست کیسه بیضه دارند. مهمترین قسمت دستگاه تناسلی نر غده‌های اصلی تناسلی یا بیضه‌ها هستند که درون کیسه بیضه‌ها قرار گرفته‌اند. بافت بیضه‌ها شامل دو بخش است، یکی لوله‌های نازک اسپرم‌ساز که به صورت چند سری کلاف‌های پرپیچ و خم طولانی بیشتر حجم بیضه را تشکیل می‌دهند و دیگری سلول‌های بینابینی یا لایدیگ که در فضای مابین لوله‌ها قرار دارند.
دو وظیفه عمده و اصلی بیضه‌ها عبارت هستند از:
- تولید اسپرماتوزوئید یا اسپرم
- ترشح هورمون جنسی نر (آندروژن)
تولید اسپرم به وسیله لوله اسپرم‌ساز و ترشح هورمون توسط سلول‌های بینابینی (لایدیگ) انجام می‌گیرد.
بیشترین حجم بیضه را لوله‌های اسپرم‌ساز تشکیل می‌دهند. اگر به مقطعی از یک لوله اسپرم‌ساز در زیر میکروسکوپ نگاه کنیم، جدار داخلی این لوله را سلول‌های ویژه‌ای فرا گرفته است که به سلول‌های اسپرماتوگونی معروف هستند. سلول‌های اسپرماتوگونی در واقع لایه زاینده (لایه ژرمینال) اسپرم‌ها را تشکیل می‌دهند. سلول‌های لایه ژرمینال (لایه زاینده) دائماً در حال تقسیم (تقسیم میتوزی) هستند و تعداد آن‌ها زیاد می‌شود. این سلول‌ها مجدد تقسیم می‌شوند و اسپرماتوسیت اولیه را تشکیل می‌دهند. این تقسیمات ادامه پیدا می‌کند تا نهایت اسپرماتوزوئید که دارای فقط ۲۳ عدد کروموزوم است تشکیل شود این همان گامت نر یا اسپرم است. این فرایند تقسیمات که منتج به تشکیل اسپرم می‌شود را اسپرماتوژنز می‌گویند.
اپیدیدیم
اپیدیدیم یک لوله دراز و پیچ‌دار است که در پشت هر بیضه قرار دارد. اپیدیدیم سلول‌های اسپرمی را که بیضه‌ها ایجاد می‌کنند حمل و ذخیره می‌کند. اپیدیدیم همچنین اسپرم را به بلوغ می‌رساند، اسپرمهایی که از بیضه‌ها بیرون می‌آیند نابالغ هستند و قادر به لقاح نیستند. در طول برانگیختگی جنسی، انقباضات عضلانی اسپرم را به داخل مجرای دفران وادار می‌کند.
فرایند اسپرم سازی
اسپرم‌سازی در پسرها در سال‌های بلوغ جنسی یعنی از ۱۳ تا ۱۵ سالگی شروع می‌شود و تا آخر عمر ادامه دارد، اگر چه شدت آن در سنین کهولت کاهش چشمگیری می‌یابد. اسپرم‌سازی به طور مداوم انجام می‌شود. هر بیضه میلیون‌ها اسپرم تولید می‌کند. اسپرم‌های تولید شده به تدریج از راه مجاری ویژه‌ای از بیضه‌ها خارج شده و درون یک لوله پر پیج و خم و طویل به نام اپیدیدم بلوغ نهایی خود یعنی خاصیت تحرک و بارور نمودن تخمک را حاصل می‌کنند.
کنترل عملکرد دستگاه تناسلی مردان
فعالیت کل دستگاه تناسلی مرد به ترشح هورمون‌ها بستگی دارد. هورمون‌ها مواد شیمیایی هستند که فعالیت سلول‌ها یا اندام‌ها را تحریک یا تنظیم می‌کنند. هورمون‌های اولیه که به عملکرد دستگاه تناسلی مردان کمک می‌کنند عبارت هستند از:
- هورمون محرک فولیکول (FSH): غده هیپوفیز FSH می‌سازد. FSH برای تولید اسپرم (اسپرماتوژنز) ضروری است.
- هورمون لوتئینه کننده (LH): غده هیپوفیز نیز LH تولید می‌کند. LH برای ادامه روند اسپرم‌زایی ضروری است.
- ترشح تستوسترون هورمون جنسی اصلی در افراد AMAB است. این به مردان کمک می‌کند تا ویژگی‌های خاصی از جمله توده عضلانی و قدرت، توزیع چربی، توده استخوانی و میل جنسی (Libido) را ایجاد کنید.
قسمتهای خارجی دستگاه تناسلی مردان چیست؟
بیشتر دستگاه تناسلی مردان در قسمت خارجی حفره شکمی یا لگن مرد قرار دارد. قسمتهای خارجی بدن دستگاه تناسلی مردان شامل آلت تناسلی، کیسه بیضه و بیضه‌ها می‌شود.
ساختمان آلت تناسلی مردانه
آلت تناسلی اندام مردانه برای مقاربت و آمیزش جنسی است. آلت تناسلی شامل بسیاری از رشته‌های عصبی حساس است و دارای سه بخش است:
- ریشه: ریشه پایه آلت تناسلی است. به دیواره شکم می‌چسبد.
- بدنه (شفت): بدنه، شکلی شبیه لوله یا استوانه دارد. از سه لایه داخلی تشکیل شده است: دو لایه بیرونی‌تر که به آن‌ها اجسام غاری می‌گویند و لایه سوم که در زیر دو لایه قبلی است و جسم اسفنجی نام دارد. اجسام غاری در کنار هم قرار دارند، در حالی که جسم اسفنجی مجرای ادرار را احاطه کرده است. یک بافت نعوظ خاص و اسفنج مانند در داخل این لایه‌ها وجود دارد. بافت نعوظ حاوی هزاران فضا است. در هنگام تحریک جنسی، فضاها پر از خون می‌شود و آلت تناسلی سفت و شق می‌شود (نعوظ). نعوظ به مردان این امکان را می‌دهد که رابطه جنسی نفوذی داشته باشند. پوست آلت تناسلی شل و کشدار است که به آن اجازه می‌دهد در هنگام نعوظ اندازه آن تغییر کند.
- گلانس (سر): گلانس نوک مخروطی شکل آلت تناسلی است. یک لایه شل از پوست (پوست ختنه گاه) غده را می‌پوشاند. پزشکان گاهی اوقات با جراحی پوست ختنه گاه را برمی‌دارند (ختنه). عمل ختنه کردن در برخی جوامع و مذاهب در همان دوران کودکی صورت می‌گیرد برای مثال بین مسلمانان و یهودیان این عمل رایج است.
در بیشتر افراد، دهانه مجرای ادرار در نوک آلت قرار دارد. آلت تناسلی مجرای ادرار و مایع منی را از بدن مردان خارج می‌کند. منی حاوی اسپرم است. هنگامی که مردان به اوج جنسی (ارگاسم) می‌رسند، منی را از انتهای آلت تناسلی خود خارج می‌کنند که به این عمل انزال می‌گویند.
هنگامی که آلت تناسلی مرد در حالت نعوظ است، اجسام غاری درون آلت تناسلی به قسمتی از مجرای ادرار که در آن ادرار جاری می‌شود فشار می‌آورد. این کار جریان ادرار را مسدود می‌کند به طوری که فقط منی در هنگام ارگاسم انزال می‌شود.
اندازه طبیعی آلت تناسلی چقدر است؟
مطالعات نشان می‌دهد که آلت تناسلی به طور متوسط در حالت شل (نرم) حدود ۸.۹ سانتی‌متر و در حالت نعوظ کمی بیشتر از ۱۳ سانتی‌متر است.
قسمتهای داخلی دستگاه تناسلی مردان چیست؟
در دستگاه تناسلی مردان چندین اندام داخلی وجود دارد. این اندام‌های داخلی عبارت هستند از:
واس دفرنس یا مجرای دفران
مجرا یا کانال دفران یک لوله عضلانی طولانی است که از اپیدیدیم به داخل حفره لگنی، درست در پشت مثانه حرکت می‌کند. مجرای دفران اسپرم بالغ را برای آماده شدن برای انزال به مجرای ادرار منتقل می‌کند.
مجاری انزال
هر بیضه دارای یک مجرای دفران است که به مجاری وزیکول منی (وزیکول سمینال) متصل می‌شود و با هم مجاری انزال را تشکیل می‌دهند. مجاری انزالی از طریق پروستات به مجرای ادرار می‌رسد، جایی که غده پروستات مایعات را جمع می‌کنند تا به مایع منی اضافه کنند. سرانجام به مجرای ادرار مرد تخلیه می‌شوند.
مجرای ادرار
مجرای ادرار لوله‌ای است که ادرار را از مثانه به خارج از بدن حمل می‌کند. مردان وقتی به ارگاسم می‌رسند، مایع منی را نیز انزال می‌کنند.
وزیکول منی (وزیکول سمینال)
وزیکول‌های منی یا گُشناب‌دان ساختاری کیسه‌مانند یا توبولار هستند که به مجرای دفران در نزدیکی قاعده مثانه متصل می‌شوند. وزیکول‌های منی تا ۸۰ درصد مایع انزالی از جمله فروکتوز را تشکیل می‌دهند. فروکتوز منبع انرژی برای اسپرم است و به حرکت (تحرک) اسپرم کمک می‌کند.
غده پروستات
پروستات غده‌ای به اندازه گردو است که در زیر مثانه، جلوی راست روده قرار دارد. پروستات مایع اضافی به انزال اضافه می‌کند که به تغذیه اسپرم کمک می‌کند. مجرای ادرار از مرکز غده پروستات می‌گذرد. پروستات به صورت یک جفت غده است.
غدد بولبورترال Bulbourethral (Couper)
غدد بولبورترال که به آن عدد کوپر یا غدد پیازی – میزراهی نیز می‌گویند. ساختارهایی به اندازه نخود در کناره‌های مجرای ادرار، درست زیر پروستات مردان هستند. غدد بولبورترال (غدد پیازی – پیشابراهی) یک مایع شفاف و لغزنده ایجاد می‌کنند که مستقیماً به مجرای ادرار تخلیه می‌شود. این مایع مجرای ادرار را روان می‌کند و هر گونه اسیدی که ممکن است از ادرار باقی بماند را خنثی می‌کند.
اختلالات و بیماری‌های رایج در دستگاه تناسلی مردان
بیماری‌های شایع که بر سلامت دستگاه تناسلی مردان تأثیر می‌گذارد عبارت هستند از:
- سرطان بیضه
- سرطان آلت تناسلی
- سرطان پروستات
- عفونت‌های مقاربتی (STIs)
- انزال زودرس
- ناباروری مردانه
- اختلال در نعوظ
- پریاپیسم (نعوظ طولانی مدت)
علائم رایج در بیماری‌های دستگاه تناسلی مردان چیست؟
علائم و نشانه‌های شایع شرایطی که بر دستگاه تناسلی مردان تأثیر می‌گذارد عبارت هستند از:
- توده‌ها یا زخم‌ها در قسمتهای خارجی دستگاه تولید مثلی مردان
- درد یا تورم در ناحیه تناسلی
- درد یا ناراحتی در اطراف کشاله ران یا پایین شکم
- خون در منی (هماتوسپرمی)
- خون در ادرار (هماچوری)
- درد یا سوزش هنگام ادرار کردن (دیسوریا)
- از دست دادن کنترل مثانه (بی‌اختیاری ادرار)
- ناتوانی در ایجاد و حفظ نعوظ به اندازه کافی برای مقاربت جنسی
آزمایشات رایج برای بررسی سلامت دستگاه تناسلی مردان چیست؟
یک متخصص مردان ممکن است آزمایش‌های زیر را برای بررسی سلامت دستگاه تناسلی مردانه تجویز کند:
- معاینه‌ی جسمی (فیزیکی)
- آزمایش خون
- آزمایش ادرار
- سونوگرافی
- اشعه ایکس (رادیوگرافی)
- سی‌تی اسکن یا توموگرافی کامپیوتری
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI)
- بیوپسی
- معاینه رکتال دیجیتال
- آزمایش آنتی ژن اختصاصی پروستات (PSA)
آیا مردان نیز یائسه می‌شوند؟
پاسخ منفی است. خیر یک مرد نمی‌تواند یائسه شود. یائسگی پایان چرخه قاعدگی یک زن یا فردی است که در هنگام تولد (AFAB) به عنوان زن شناخته شده است. در افراد AFAB، یائسگی شامل تغییر در تولید هورمون است. یکی از بزرگترین تغییرات بانوان بعد از یائسگی این است که دیگر نمی‌توانند بچه‌های بیولوژیکی (طبیعی) داشته باشند. در افراد AMAB، بیضه‌ها توانایی تولید هورمون‌ها را از دست نمی‌دهند. افراد AMAB ممکن است بتوانند تا ۸۰ سالگی یا حتی بیشتر اسپرم بسازند.
با این حال، تغییرات اندک در نحوه عملکرد بیضه‌ها در حدود ۴۵ سالگی می‌تواند اتفاق بیفتد. این تغییرات می‌تواند بعد از ۷۰ سالگی به طور چشمگیری رخ دهد. برخی از افراد به این «یائسگی مردانه» می‌گویند. برای بسیاری از افراد AMAB، تولید هورمون تا ۶۰ سالگی و بیشتر طبیعی است. کاهش عملکرد هورمون در سنین پایین‌تر ممکن است یکی از عوارض جانبی بیماری دیگری مانند دیابت باشد.
مشخص نیست که آیا کاهش عملکرد بیضه به علائم دیگری مانند اختلال نعوظ، خستگی، ضعف یا افسردگی منجر می‌شود یا خیر.
آیا «یائسگی مردانه» قابل درمان است؟
اگر سطح تستوسترون مرد پایین است، هورمون درمانی جایگزین ممکن است به تسکین برخی علائم از جمله کاهش میل جنسی، افسردگی و خستگی کمک کند. با این حال، جایگزینی هورمون‌های مردانه می‌تواند سرطان پروستات را بدتر کند. همچنین می‌تواند آترواسکلروز را نیز وخیم‌تر نماید. باید با یک پزشک در مورد تمام جوانب مثبت و منفی درمان جایگزینی هورمون مشورت شود، قبل از شروع، باید یک معاینه فیزیکی کامل و تست‌های آزمایشگاهی انجام شود.
نحوه مراقبت از دستگاه تناسلی مردانه
- رابطه جنسی ایمن بهترین کلید مراقبت از دستگاه تناسلی مردان است. استفاده از کاندوم برای محافظت از بدن در برابر بیماری‌های مقاربتی به شدت توصیه می‌شود.
- خودآزمایی اندام تناسلی، یک مرد باید به طور منظم آلت تناسلی، کیسه بیضه و بیضه‌های خود را برای هر گونه تغییر معاینه و بررسی کند.
- واکسن ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) را دریافت کنند. این واکسن از مردان در برابر HPV محافظت می‌کند که می‌تواند باعث سرطان آلت تناسلی و زگیل تناسلی شود.
- ختنه آلت تناسلی؛ خطر ابتلا به سرطان آلت تناسلی را کاهش می‌دهد.
- عدم استعمال محصولات تنباکو، محصولات تنباکو خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد. اگر سیگار می‌کشید، از پزشک راهنمایی بخواهید تا به شما در ترک سیگار کمک کند.
- بهداشت ناحیه تناسلی باید به درستی رعایت شود. بهتر است که به طور منظم آلت تناسلی، کیسه بیضه و نواحی اطراف آن را با صابون و آب گرم تمیز کرده تا به از بین بردن میکروب‌هایی که باعث عفونت می‌شوند کمک شود. اگر هنوز مردی ختنه نکرده است و پوست ختنه گاه را دارد، حتماً پوست ختنه گاه خود را عقب بکشد، سر آلت تناسلی خود را تمیز کرده و آن ناحیه را کاملاً خشک کند.
- انجام معاینات منظم پروستات، معاینه پروستات به دنبال علائم اولیه سرطان پروستات است. مردان باید اولین معاینه پروستات خود را در سن ۵۰ سالگی انجام دهند. با این حال، اگر سابقه خانوادگی بیولوژیکی سرطان پروستات وجود دارد، بهتر است که اولین معاینه پروستات خود را تا ۴۵ سالگی انجام دهند.
- حفظ وزن سالم و متعادل بسیار مهم است چرا که اضافه وزن عامل بسیاری از مشکلات سلامتی هستند.
- بهتر است مردان در مورد بیماری‌های مقاربتی اطلاعات لازم را کسب کنند. با علائم و نشانه‌های STI آشنا شوند. هر چه فرد بیشتر راجع به این بیماری‌ها بداند، بهتر می‌تواند از خود و شریک زندگی خود محافظت کند.
سوالات متداول
- آیا بیضه‌ها مردان با افزایش سن تغییر می‌کند؟ با افزایش سن، ممکن است بیضه‌ها (تخمها) کوچک شوند و کیسه بیضه پایین‌تر آویزان شود.
- آیا با وجود عفونت مقاربتی می‌تواند با همسر خود رابطه داشت؟ بهتر است که تا درمان کامل از برقراری رابطه خودداری شود، در شرایط ویژه می‌توان از کاندوم استفاده کرد اما بهترین راه حل پرهیز و اجتناب از مقاربت است.
- آیا نوزادان پسر نیز دچار مشکلات تناسلی می‌شوند؟ بله در مواردی که نوزاد اختلالات ژنیتکی خاصی دارد که کودک با آن نقص متولد می‌شود. بلوغ زودرس و یا دیررس نیز می‌تواند یکی از مشکلات تناسلی در کودکان با جنسیت مرد (مذکر) باشد. نوزادان در موقع تولد نیاز به چکاپ آلت تناسلی دارند تا از نزول بیضه به کیسه بیضه اطمینان حاصل شود. برای کسب اطلاعات بیشتر مقاله مربوطه با عنوان آیا نوزادان پسر نیاز به چکاپ آلت تناسلی دارند را مطالعه فرمایید.
سخن آخر
دستگاه تناسلی مردان شامل اندام‌های مختلفی است. بسیاری از افراد فقط به اندام‌های خارجی که شامل آلت تناسلی، کیسه بیضه و بیضه می‌شود دستگاه تناسلی مردانه می‌گویند. با این حال، دستگاه تناسلی مردان نیز شامل بسیاری از بخش‌های داخلی، از جمله مجرای ادرار و پروستات است. مهمترین عملکرد دستگاه تناسلی مرد شامل فعالیت جنسی، تولید مثل و ادرار کردن است. اندام‌های تناسلی خارجی در مردان ممکن است متفاوت از اندام‌های تناسلی دیگر مردان به نظر برسد و طبیعی است که در طول زمان اندکی تغییر کنند.