تخمدان‌ها بخشی از دستگاه تولیدمثلی بانوان هستند. تخمدان‌ها محلی برای ساخت و نگهداری تخمک هستند بنابراین در فرایند چرخه قاعدگی و باروری بانوان نقش مهمی دارند. این عضو مهم معمولاً با رسیدن فرد به دوران یائسگی فعالیت خود را متوقف می‌کند و از این ۱رو در دوران یائسگی دیگر خونروش پریود و بارداری قابل وقوع نیست. اما گاهی به دلایل مختلف ممکن است تخمدان‌ها پیش از رسیدن به سن یائسگی غیرفعال و کم کار شوند به این پدیده نارسایی اولیه تخمدان، نارسایی زودرس تخمدان و یا عارضه کاهش ذخیره تخمدان گفته می‌شود. نارسایی زودرس تخمدان ممکن است علائمی شبیه یائسگی زودرس داشته باشد اما با آن کاملاً متفاوت است و نباید این دو را با هم اشتباه گرفت. در این مقاله به معرفی این عارضه، علل بروز و روش‌های درمان آن خواهیم پرداخت. با تیم پینو بی‌بی همراه باشید و ما را از نظرات سازنده خود آگاه کنید.
نارسایی زودرس تخمدان
نارسایی اولیه تخمدان (Primary Ovarian Insufficiency)، که نارسایی زودرس تخمدان (POI) نیز نامیده می‌شود، یک بیماری نادر است که در آن تخمدان‌های قبل از ۴۰ سالگی از کار می‌افتند. این امر باعث قاعدگی‌های نامنظم می‌شود و اغلب منجر به ناباروری می‌شود. هورمون درمانی (HT) رایج‌ترین درمان برای عارضه نارسایی تخمدان زودرس است. دستگاه تناسلی زنان شامل رحم، تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ، دهانه رحم و واژن است. هر تخمدان در هر طرف رحم وجود دارد.
تخمدان چیست؟
تخمدان؛ یک جفت غدد زنانه که در آن تخمک‌ها تشکیل شده و هورمون‌های زنانه استروژن و پروژسترون سنتز می‌شوند. این هورمون‌ها نقش مهمی در بروز خصوصیت و ویژگی‌های زنانه مانند رشد پستان‌ها، فرم بدن و رشد موهای بدن دارند. آن‌ها هم‌چنین در چرخه قاعدگی، باروری و بارداری نقش دارند.
نارسایی اولیه تخمدان چیست؟
نارسایی اولیه تخمدان (POI) وضعیتی است که تخمدان‌های شخص زودتر از حد زمان متوسط (میانگین جمعیت) از کار بیفتند. تخمدان‌ها غدد کوچکی هستند که در دو طرف رحم قرار دارند و در طول تخمک‌گذاری تخمک را تولید و آزاد می‌کنند. تخمدان‌ها هم‌چنین هورمون‌های مهمی برای قاعدگی، بارداری و سایر عملکردهای بدن می‌سازند. وقتی نارسایی اولیه تخمدان اتفاق می‌افتد، تخمدان‌های بیمار مقادیر معمولی هورمون استروژن را تولید نمی‌کنند یا تخمک‌ها را به طور منظم آزاد نمی‌کنند. این وضعیت نارسایی زودرس تخمدان نیز نامیده می‌شود و اغلب منجر به ناباروری می‌شود.
سن معمول برای توقف تولید تخمک که به عنوان یائسگی شناخته می‌شود، حدود ۵۱ سال است. گاهی اوقات نارسایی اولیه تخمدان با یائسگی زودرس اشتباه گرفته می‌شود، اما این شرایط یکسان نیستند. زنان مبتلا به نارسایی اولیه تخمدان ممکن است سال‌ها پریود نامنظم یا گاه به گاه داشته باشند و حتی ممکن است باردار شوند. اما زنان مبتلا به یائسگی زودرس پریود نمی‌شوند و نمی‌توانند باردار شوند.
برای برخی افراد، نارسایی اولیه تخمدان به طور ناگهانی اتفاق می‌افتد و تخمدان‌ها به طور ناگهانی دوره قاعدگی منظم را متوقف می‌کنند. اما، برای دیگران، تشخیص نارسایی اولیه تخمدان پس از ماه‌ها یا سال‌ها پریودهای نامنظم است.
نارسایی اولیه تخمدان قبلاً به عنوان نارسایی زودرس تخمدان شناخته می‌شد. متخصصین اصطلاح «نارسایی» را به جای «نقص» ترجیح می‌دهند زیرا تحقیقات نشان داده است که افراد مبتلا به نارسایی اولیه تخمدان ممکن است تخمک‌گذاری متناوب داشته باشند. این بدان معناست که در صورت داشتن نارسایی اولیه تخمدان (POI) ممکن است هم‌چنان تخمک رها کنند و باردار شوند. در واقع، حدود ۵ تا ۱۰ درصد از کسانی که تشخیص نارسایی اولیه تخمدان دارند، بدون درمان ناباروری خود به خود باردار می‌شوند. به همین دلیل، نارسایی اولیه تخمدان اغلب «کاهش ذخیره تخمدان» نیز نامیده می‌شود.
نارسایی اولیه تخمدان چقدر شایع است؟
نارسایی اولیه تخمدان (POI) وضعیتی نادر است، معمولاً حدود یک درصد از زنان یا افرادی که در هنگام تولد دارای سندرم اختلال هویت جنسی (AFAB) هستند را تحت تأثیر قرار می‌دهد و بین سنین ۱۵ تا ۴۴ سالگی رخ می‌دهد. مطالعات علمی نشان می‌دهد این بیماری می‌تواند هم بر روی کسانی که صاحب فرزند شده‌اند و هم کسانی که هرگز بچه‌دار نشده‌اند تأثیر بگذارد. این عارضه در افراد بالای ۳۰ سال شایع‌تر است.
چگونه نارسایی اولیه تخمدان بر بدن تأثیر می‌گذارد؟
نارسایی اولیه تخمدان (POI) باعث کاهش سطح استروژن می‌شود. کاهش سطح ترشح استروژن می‌تواند عوارض جانبی مشابه با یائسگی داشته باشد، این علائم عبارت هستند از: گرگرفتگی، کاهش میل جنسی و تغییرات خلقی. هم‌چنین بروز نارسایی زودرس تخمدان، خطر ابتلا به پوکی استخوان، بیماری قلبی و سایر بیماری‌ها را افزایش می‌دهد.
بسیاری از افراد مبتلا به نارسایی اولیه تخمدان (POI) ناباروری می‌شوند. با این حال، متخصصین ممکن است بتواند با درمان‌هایی مانند تخمک اهدایی، IVF (لقاح آزمایشگاهی) و یا داروهای باروری به شخص کمک کند تا باردار شود.
چه چیزی باعث نارسایی اولیه تخمدان می‌شود؟
در اکثر موارد، پزشکان نمی‌دانند چه چیزی باعث نارسایی اولیه تخمدان می‌شود بنابراین نارسایی زودرس تخمدان ایدیوپاتیک یعنی دارای عوامل ناشناخته است. با این حال، تحقیقات نشان می‌دهد که تا یک سوم موارد ممکن است نارسایی زودرس تخمدان ارثی باشد.
برخی از دلایل دیگر نارسایی اولیه تخمدان POI عبارت هستند از:
- اختلالات خود ایمنی: بسیار نادر است در این شرایط سیستم ایمنی بدن آنتی‌بادی‌هایی را علیه بافت تخمدان تولید می‌کند که به فولیکول‌های حاوی تخمک و در نهایت به تخمک آسیب می‌رساند مانند بیماری آدیسون، آرتریت روماتوئید یا بیماری تیروئید.
- درمان‌های سرطان مانند شیمی درمانی و پرتودرمانی
- اختلالات ژنتیکی از جمله سندرم ترنر (اختلال ژنتیکی شامل ناهنجاری در یکی از دو کروموزوم X یک فرد AFAB) یا سندرم X شکننده (یک اختلال ژنتیکی شامل تغییرات در ژن FMR1).
- هیسترکتومی (جراحی برای برداشتن رحم)
- عفونت‌هایی مانند اوریون و HIV: (به نظر می‌رسد عوامل بیماری‌زا در این بیماری‌های عفونی به دلیل آنتی‌بادی‌هایی است که به تخمدان حمله می‌کنند.)
- قرار گرفتن طولانی مدت در معرض مواد شیمیایی، آفت کش‌ها، دود سیگار و سایر سموم.
علائم و نشانه‌های نارسایی اولیه تخمدان چیست؟
شایع‌ترین علامت نارسایی اولیه تخمدان، پریودهای نامنظم یا از دست رفته است. برخی از افراد مبتلا به نارسایی اولیه تخمدان هیچ علامت قابل توجهی ندارند. علائم دیگر می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- پریودهای نامنظم یا از دست رفته
- مشکل باردار شدن
- کاهش میل جنسی
- مشکل در تمرکز
- تحریک‌پذیری
- خشکی چشم
- گرگرفتگی و تعریق شبانه
- خشکی واژن
- رابطه جنسی دردناک به دلیل خشکی واژن
نارسایی اولیه تخمدان چگونه تشخیص داده می‌شود؟
پزشک متخصص جهت تشخیص عارضه نارسایی زودرس تخمدان، معاینه فیزیکی و معاینه لگن را انجام می‌دهد. پزشک هم‌چنین در مورد سوابق پزشکی بیمار سوالاتی می‌پرسد. کسب اطلاعات در مورد چرخه قاعدگی، بارداری‌های قبلی یا استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری به پزشک در تشخیص نارسایی اولیه (POI) کمک می‌کند. در مرحله بعد، پزشکان احتمالاً آزمایش خون را برای اندازه‌گیری سطوح هورمون‌های خاص در بدن تجویز می‌کنند. در آزمایش خون پزشک به دنبال اندازه‌گیری و تعیین سطح هورمون محرک فولیکول (FSH)، استروژن و پرولاکتین است.
سایر آزمایش‌هایی که پزشک ممکن است درخواست کند؛ عبارت هستند از:
- آزمایش خون: برای تهیه کاریوتایپ جهت بررسی اختلالات ژنتیکی
- سونوگرافی لگن: برای مشاهده تخمدان‌ها و رحم
- یک تست بارداری مثلاً پاپ اسمیر
- آزمایش آنتی‌بادی: برای بررسی اختلالات خود ایمنی
اگر بیمار کمتر از ۴۰ سال سن دارد، پزشک نارسایی اولیه تخمدان POI را تشخیص دهد دو مسئله را مورد توجه قرار می‌دهد:
- فرد سیکل قاعدگی یا پریود غیرطبیعی ندارد
- تست‌های آزمایشگاهی نشان می‌دهند که سطح هورمون بیمار به اندازه یک فرد یائسه است.
چگونگی درمان نارسایی اولیه تخمدان
متخصصین و پزشکان با نارسایی اولیه تخمدان POI به روش‌های مختلفی جهت درمان برخورد می‌کنند. روش درمان به سن، علائم و این که آیا فرد می‌خواهد باردار شود، بستگی دارد. درمان نارسایی اولیه تخمدان شامل موارد زیر است:
- جایگزینی هورمون‌هایی که تخمدان‌های بیمار دیگر قادر به تولید آن نیستند.
- درمان علائم یا عوارض جانبی نارسایی اولیه تخمدان (مانند تعریق شبانه، خشکی واژن و غیره).
- کاهش خطر ابتلا به شرایطی که نارسایی اولیه تخمدان ایجاد می‌کند.
- درمان شرایط زمینه‌ای که علائم نارسایی اولیه تخمدان را بدتر می‌کند.
درمان جایگزینی هورمونی (HRT) نارسایی اولیه تخمدان
در روش هورمون درمانی به بدن بیمار هورمون‌هایی رسانده می‌شود که تخمدان‌های بیمار قادر به ساخت آن‌ها نیست. هورمون درمانی ممکن است شامل مصرف فقط استروژن یا مصرف استروژن و پروژسترون باشد. هورمون درمانی می‌تواند به کاهش علائم POI مانند تعریق شبانه و خشکی واژن کمک کند. هم‌چنین خطر ابتلا به پوکی استخوان و سایر شرایطی که نارسایی اولیه تخمدان می‌تواند ایجاد کند را کاهش می‌دهد. پزشک ممکن است هورمون درمانی را به روش‌های مختلف مانند قرص، کرم، ژل، چسب یا حلقه واژینال تجویز کند.
اگر بیمار درمان هورمونی HRT را شروع کند، درمان را تا سنی که معمولاً یائسگی طبیعی شروع می‌شود (۵۱ تا ۵۲ سالگی) باید ادامه دهد.
علاوه بر هورمون درمانی HRT، سایر درمان‌ها می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- مصرف کلسیم و ویتامین D برای کمک به کاهش خطر ابتلا به پوکی استخوان.
- ورزش منظم بدنی، وزنه زدن (برای سلامت استخوان) و حفظ وزن سالم.
بیمار باید این دو مورد را قبل از انجام هر درمانی با پزشک خود مطرح نماید:
- اگر بیمار می‌خواهد خانواده خود را گسترش دهد، گزینه‌های درمان باروری را بررسی کند.
- اگر بیمار نمی‌خواهد باردار شود، حتماً با پزشک خود در مورد کنترل بارداری مشورت کند.
آیا می‌توان روند نارسایی اولیه تخمدان را معکوس کرد؟
پاسخ خیر است، نارسایی اولیه تخمدان قابل برگشت نیست. پزشکان می‌توانند علائم، عوارض جانبی و شرایط مرتبط با نارسایی اولیه تخمدان را درمان کنند، اما نمی‌توانند خود عارضه نارسایی اولیه تخمدان را درمان کنند.
آیا تخمدان‌ها می‌توانند دوباره شروع به کار کنند؟
حدود ۲۵ درصد از افراد مبتلا به نارسایی اولیه تخمدان POI ممکن است پس از درمان حداقل یک بار تخمک‌گذاری را تجربه کنند. با این حال، هیچ درمانی وجود ندارد که بتواند تخمدان‌ها را دوباره مجبور به شروع کار کند. درمان نارسایی اولیه تخمدان به تسکین علائم این بیماری کمک می‌کند و خطر ابتلا به بیماری‌هایی که ممکن است نارسایی اولیه تخمدان ایجاد کند را کاهش می‌دهد.
چشم‌انداز برای افراد مبتلا به نارسایی اولیه تخمدان چیست؟
نارسایی اولیه تخمدان معمولاً دائمی است. اکثر افراد مبتلا به این بیماری برای مدیریت علائم و کاهش خطر عوارض، هورمون درمانی طولانی مدت انجام می‌دهند. نارسایی اولیه تخمدان اغلب باعث ایجاد احساس غم، اندوه و حس ناامیدی می‌شود، به خصوص اگر هنوز امید به باردار شدن در فرد وجود داشته باشد. در چنین شرایطی بیماران نیاز به دریافت مشاوره روانشانسی و پشتیبانی اطرافیان به ویژه همسر خود دارند. این حمایت‌ها می‌تواند به مدیریت احساسات و یافتن راه‌هایی برای مقابله با این شرایط کمک کند.
چه شرایطی با نارسایی اولیه تخمدان مرتبط است؟
افراد مبتلا به نارسایی اولیه تخمدان POI سطوح پایین‌تری از استروژن دارند. استروژن پایین می‌تواند بیمار را در معرض خطر سایر بیماری‌ها قرار دهد مانند:
- پوکی استخوان: هورمون استروژن به حفظ استخوان‌های قوی کمک می‌کند. زنان با سطوح پایین استروژن در معرض خطر بیشتری برای ایجاد استخوان‌های ضعیف و شکننده (پوکی استخوان) هستند که احتمال شکستگی آن‌ها بیشتر از استخوان‌های سالم است.
- بیماری قلبی: از دست دادن زود هنگام استروژن ممکن است خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی را افزایش دهد.
- کم کاری تیروئید
- ناباروری: ناتوانی در باردار شدن می‌تواند از عوارض نارسایی اولیه تخمدان باشد. در موارد نادر، بارداری ممکن است تا زمانی که تخمک‌ها تخلیه شوند، اتفاق بیفتد.
- اضطراب و افسردگی: خطر ناباروری و سایر عوارض ناشی از سطوح پایین استروژن باعث می‌شود برخی از زنان افسرده یا مضطرب شوند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر بیمار به مدت سه ماه، قاعدگی خود را از دست داده است و خونروش عادت ماهانه رخ نداده است، باید با پزشک متخصص تماس بگیرد. قاعدگی ممکن است به دلایل مختلفی از جمله بارداری، استرس یا نوسانات هورمونی متوقف شود. پزشک می‌تواند به بیمار کمک کند تا مشخص کند که چه چیزی باعث شده است که قاعدگی در یک فرد متوقف شود.
سوالات رایج بیماران مبتلا به نارسایی اولیه تخمدان از پزشکان
معمولاً افراد مبتلا به نارسایی اولیه تخمدان، ممکن است از پزشک خود سوالات ذیل را بپرسند:
- چگونه نارسایی اولیه تخمدان بر سلامت کلی من تأثیر می‌گذارد؟
- آیا به درمان جایگزینی هورمون نیاز دارم؟ برای چه مدت به این درمان نیاز دارم؟
- آیا به کنترل بارداری نیاز خواهم داشت؟
- از کجا می‌توانم حمایت عاطفی یا مشاوره روانشناسی دریافت کنم؟
- بهترین گزینه برای من در جهت باروری و فرزندآوری چیست؟