همه کودکان نگرانیها و تردیدهای مخصوص به خود را دارند. ولی کودکانی که دارای اختلال وسواس فکری عملی (OCD) هستند معمولاً هر چقدر هم که بخواهند نمی‌توانند دست از نگرانی بردارند. این نگرانیها اغلب کودکان را وادار به انجام و تکرار رفتارهای خاصی می‌کند. زمانی که این اتفاق را در کودک خود مشاهده می‌کنید، مراجعه به متخصص و ارزیابی اختلال وسواس فکری عملی مورد نیاز است. OCD باید به وسیله یک متخصص سلامت روان مناسب تشخیص داده شود.
اختلال وسواس فکری عملی در کودکان چیست؟
اختلال وسواس فکری عملی (OCD) در کودکان نوعی اختلال اضطراب به شمار می‌رود که در آن، عادات و رفتارهای مکرر به صورت وسواس در نتیجه افکار استرس آور کودک اتفاق می‌افتند. در واقع کودکان دارای OCD دارای افکار وسواسی هستند. این افکار با ترس‌هایی از جنس لمس اشیاء کثیف مرتبط می‌باشند. کودک مطابق همین افکار که مرتب در ذهن او تکرار می‌شوند، به طور غریزی رفتارهایی وسواس گونه از جمله شستن مرتب و افراطی دست‌ها را مرتب تکرار می‌کند تا برای مثال ترس خود از باکتری را کنترل کند.
همانطور که کودکان شروع به رشد می‌کنند و بزرگ‌تر می‌شوند، طبیعتاً رفتارها و افکار آنها نیز هدف و تمرکز متناسب با سنشان را به خود می‌گیرد. برنامه‌ها و دغدغه‌های روزمره کودکان پیش دبستانی معمولاً مربوط به وعده‌های غذایی، حمام کردن و خوابیدن می‌باشد. این برنامه‌ها به کودکان کمک می‌کند تا انتظارات و دیدگاه خود را نسبت به دنیا ثابت و مستحکم کنند. کودکان دبستانی معمولاً عادات و رفتارهای تکرار شونده‌ای را به مرور در گروه بازی، تیم‌های ورزشی و گروه‌های سرود در خود پرورش می‌دهند. کودکان بزرگ‌تر و نوجوانان نیز به جمع کردن کلکسیون یا سرگرمی رو می‌آورند. این عادات به کودکان کمک می‌کنند تا روابط اجتماعی خود را تقویت کنند و یاد بگیرند تا اضطراب خود را کنترل کنند.
زمانی که کودکی مبتلا به OCD باشد، عادات حاصل از افکار او بسیار مداوم و شدید می‌شوند. این افکار و عادات حتی می‌تواند در زندگی روزمره و رشد و تکامل طبیعی او اخلال ایجاد کنند. اختلال وسواس فکری عملی به طور معمول در نوجوانان شایع‌تر از کودکان است.
دلایل اختلال OCD در کودکان چیست؟
ضغف رفتاری پدر و مادر باعث ایجاد اختلال OCD در کودکان نمی‌شود. اختلال وسواس فکری عملی در کودکان با نحوه صحبت کردن یا نکردن والدین با او یا این که چگونه کودک خود را تربیت می‌کنند به وجود نمی‌آید و به کار کردن یا نکردن پدر و مادر نیز ارتباطی ندارد. استرس ممکن است اختلال وسواس فکری عملی را در کودکی که از قبل به آن مبتلاست بدتر کند، ولی کارهای پدر و مادر ریشه پیدایش OCD در کودکان نیست.
بنا بر مشاهدات علمی، چند دلیل احتمالی برای بروز اختلال OCD مطرح می‌شوند:
تفاوت مغز:
پژوهشگران با استفاده از تکنولوژی‌هایی که در آن تصویر مغز و کارکرد آن گرفته می‌شود، پی برده‌اند که بخش‌های خاصی از مغز در کودکانی که مبتلا به OCD هستند، در مقایسه با کودکانی که دچار اختلال OCD نیستند متفاوت است. پژوهش‌ها نشانگر آن است که ممکن است علائم و نشانه‌های اختلال وسواس فکری عملی به دلیل خطاهای ارتباطی در بخش‌های مختلفی از مغز کودک، شامل قشر اوربیتوفرونتال، قشر سینگولیت قدامی (هر دو در بخش جلویی مغز)، استریاتوم و تالاموس (بخش‌های عمقی‌تر مغز) باشد. ناهنجاری در انتقال‌دهنده‌های عصبی (مواد شیمیای مثل سروتونین، دوپامین، گلوتامات که پیام‌هایی را به سلول‌های مغزی ارسال می‌کنند) نیز در این در اختلال درگیر هستند.
البته با این که پژوهش‌ها در این زمینه نشان می‌دهند که اختلال OCD ممکن است یک اختلال مغزی باشد، ولی دلیل بروز آن هنوز به طور دقیق کشف نشده است. مشاهدات نشان می‌دهند که افرادی که دارای اختلال وسواس فکری عملی هستند، سروتونین را به مقدار کم‌تری در مغز خود دارند.
ژنتیک:
اختلال وسواس فکری عملی معمولاً در خانواده‌ها مشترک است. بنابراین احتمال آن وجود دارد که به ژنتیک ارتباط داشته باشد. اما با این حال ممکن است بدون تاریخچه خانوادگی نیز در کودکان بروز کند.
تحقیقات نشان می‌دهند که اختلال OCD ممکن است با جهش ژن ناقل سروتونین انسانی (hSERT) مرتبط باشد. افرادی که علائم شدید OCD را تجربه می‌کنند، ممکن است تغییرات دومی در همین ژن داشته باشند. حدود ۲۵% از مبتلایان به اختلال وسواس فکری عملی یک عضو از خانواده دارند که به این اختلال دچار است. علاوه بر آن، در تحقیقات بر روی دوقلوها کشف شد که اگر یکی از قل‌ها اختلال وسواس داشته باشد، قل دیگر زمانی که دوقلوها همسان هستند احتمال بیش‌تری دارد که به این اختلال مبتلا باشد. به طور کلی، پژوهش‌های مربوط به دوقلوها تخمین می‌زند که ژنتیک تقریباً ۴۵ تا ۶۵% در ریسک ابتلا به این اختلال نقش دارد.
پیش بینی این که دقیقاً چقدر احتمال دارد این که پدر و مادر OCD را به کودکان خود منتقل کنند، دشوار است. حتی اگر خود پدر و مادر سابقه OCD داشته باشند. در بیش‌تر مواقع، احتمال کمی وجود دارد که کودکان اختلال وسواس فکری عملی را مستقیماً از پدر و مادر خود به ارث ببرند. در صورتی که قصد بچه دار شدن دارید و نگران ابتلای کودک خود به اختلال OCD هستید، توصیه می‌کنیم با پزشکان متخصص در این رابطه مشورت کنید. مشاوران ژنتیک می‌توانند در رابطه با این موضوع با شما صحبت کنند. پژوهش‌های حوزه ژنتیک در هنوز در حال انجام هستند و قطعاً در آینده به نتایج دقیق‌تری می‌رسد.
عوامل دیگر:
عوامل دیگری از جمله عوامل رفتاری، شناختی و محیطی وجود دارند که ممکن است در شروع اختلال OCD در کودکان نقش داشته باشند. برخی از تئوری‌های علمی پیشنهاد می‌دهند که شرطی سازی رفتاری ممکن است باعث شروع تکامل و حفظ افکار و رفتارهای وسواس گونه شوند. به طور ساده، آنها اعتقاد دارند که فرد مبتلا به OCD به رفتارهای وسواس گونه روی می‌آورد تا اضطراب خود در اثر افکار وسواس را کم یا رفع کند. برای مثال، فردی که وسواس به باکتری دارد، مدام دستان خود را می‌شوید تا خود را از شر اضطراب ناشی از باکتری کم کند و چون این روش در کوتاه مدت اضطراب او را کاهش می‌دهد، به مرور این رفتار در او شدیدتر می‌شود.
در برخی موارد، عفونت های استرپتوکوکی نیز ممکن است اختلال OCD در کودکان را تشدید یا آن را بدتر کنند.
علائم و نشانه‌های اختلال وسواس فکری عملی در کودکان چیست؟
هر کودک ممکن است در اختلال وسواس فکری عملی نشانه‌های متفاوتی از خود بروز دهد. در ادامه رایج‌ترین علائم و نشانه‌های اختلال OCD را نام می‌بریم:
- وسواس شدید در مورد کثیفی یا میکروب
- شک و تردید مداوم در مورد این که آیا در قفل است یا خیر
- صرف زمان زیاد روی لمس اشیاء، شمردن چیزها و فکر کردن در مورد اعداد و ترتیب چیزها
- مشغله فکری در مورد نظم، تقارن یا تشابه
- افکار مداوم در مورد انجام کارهای بد
- نیاز شدید به دانستن چیزهای سطحی و غیر مهم
- دقت شدید و بیش از حد روی جزئیات
- نگرانی بیش از حد در مورد اتفاق افتادن حوادث بد
- افکار و رفتارهای مرتبط به ترس از خشونت
رایج‌ترین رفتارهای OCD در کودکان چیست؟
رفتارهای وسواس گونه رفتارهایی هستند که برای کاهش اضطراب ناشی از وسواس به صورت مکرر توسط کودک انجام می‌شوند. این رفتارها می‌توانند شدید، مخرب و وقت گیر باشند. همچنین ممکن است در فعالیت‌های روزمره و روابط کودک اخلال ایجاد کنند. برخی از نمونه‌های این رفتارها عبارتند از:
- دنبال کردن قوانین سختگیرانه مثل لباس پوشیدن با نظم خاص و یکسانی که هر روز تکرار می‌شود
- جمع‌آوری و احتکار اشیاء
- بارها شمارش یک چیز
- تکرار مداوم کلمات خود یا دیگران
- بارها پرسیدن یک سوال یکسان
- استفاده همیشگی از کلمات چند بخشی خاص
- تکرار مداوم صداها، کلمات، اعداد یا موسیقی برای خود
علائم و نشانه‌های اختلال وسواس فکری عملی ممکن است شبیه به سایر اختلالات باشند و در نتیجه با سایر اختلالات اشتباه گرفته شوند. بنابراین توصیه می‌شود کودک خود را نزد متخصص ببرید تا پس از معاینه، تشخیص نهایی خود را به شما اعلام کند.
انواع اختلال OCD در کودکان چیست؟
برخی از رایج‌ترین انواع اختلال OCD در کودکان عبارتند از:
- وسواس مراقبت از خود، مثل شستن دست‌ها، دوش گرفتن و مسواک زدن دندان‌های مداوم و بیش از حد
- وسواس بررسی، مثلا چندین بار چک کردن این که در بسته است یا خیر و مدام چک کردن تکلیف مدرسه
- وسواس عدم تماس با افراد یا اشیاء آلوده
- وسواس لمس
- وسواس جلوگیری از آسیب به خود یا دیگری
- وسواس نظم، مثل دسته‌بندی یا قرار دادن اشیاء با یک نظم خاص
- وسواس شمارش
- وسواس جمع‌آوری چیزهای بی ارزش
- وسواس نظافت خانه یا اشیاء
- وسواس تکرار، مثل رفت و آمد مداوم از درها، احساس نیاز به حرکت به شکل خاص، چند باره مطالعه کردن، مدام پاک کردن و چند باره نوشتن چیزی
اختلال وسواس فکری عملی چگونه در کودکان تشخیص داده می‌شود؟
متخصص روانشناسی کودک یا سایر متخصصان بهداشت روان قادر به تشخیص اختلال OCD در کودکان می‌باشند. متخصص ابتدا کودک را نظر سلامت روانی معاینه و ارزیابی می‌کند. کودکی مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی تشخیص داده می‌شود که دارای وسواس فکری و رفتارهای وسواس گونه است که شدید، تکرار شونده و مزاحم هستند و در زندگی روزمره کودک مشکل ایجاد می‌کنند.
در بیش‌تر موارد، فعالیت‌های مرتبط با اختلال وسواس فکری عملی (OCD) مثل شستن دست‌ها یا بررسی قفل درها بیش از یک ساعت در روز را به خود اختصاص می‌دهند. این رفتارها باعث مشکل در سلامت روان نیز می‌شوند و بر روی چگونگی فکر کردن کودک شما تاثیر می‌گذارند. در اغلب موارد، بزرگسالان تا حدی متوجه طبیعی نبودن این رفتارها می‌شوند. اما معمولاً خود کودکان نمی‌توانند بفهمند که رفتار آنها غیرمنطقی و غیر طبیعی است.
تاثیرات OCD در زندگی کودکان
همانطور که قبلاً توضیح دادیم، اصلی‌ترین ویژگی OCD شامل حضور افکار وسواسی و رفتارهای وسواس گونه است. این موضوع تاثیرات زیر را در زندگی روزمره کودکان می‌گذارد:
- حداقل یک ساعت از زمان کودک در روز را تلف می‌کند.
- در زندگی روزمره کودک در خانه، مدرسه و با هم سن و سالان خود اخلال ایجاد می‌کند و به طور قابل توجهی به آن آسیب می‌زند.
اختلال وسواس فکری عملی در کودکان تاثیرات زیر را در زندگی خانوادگی آنها می‌گذارد:
- در فعالیت‌ها و برنامه‌های روزمره خانوادگی اخلال ایجاد می‌کند.
- باعث ناامیدی والدین می‌شود.
- باعث نارضایتی خواهر و برادر می‌شود.
- منجر به بحث و جدال در خانه می‌گردد.
در مدرسه، کودک دارای اختلال وسواس فکری عملی می‌تواند با موارد زیر روبرو شود:
- حواس او پرت شود.
- وقت تلف کند. (به دلیل افکار ناخواسته خود)
- مشکلات پزشکی را تجربه کند. (برای مثال از رفتن به دستشویی مدرسه در کل روز خودداری کند)
- احساس بلاتکلیفی کند.
- مدام دیر به مدرسه یا کلاس برسد یا از شرکت در کلاس خودداری کند.
- به دلیل ترس از آلودگی قادر به استفاده از کتاب‌های کتابخانه یا ابزار مشترک نباشد.
- نمرات او افت کنند.
تاثیر OCD بر روابط کودک با هم و سن و سالان خود:
درک اختلال وسواس فکری عملی برای سایر کودکان دشوار است. به دلیل این که کودک مبتلا به وسواس به نظم و قوانین اصرار دارد، این موضوع می‌تواند بر گستره فعالیت‌های بین کودک و هم سن و سالان او تاثیر بگذارد. در نهایت این مشکل می‌تواند به طرد کودک یا تنهایی او از جمع دوستانش ختم شود.
اختلال وسواس فکری عملی چگونه در کودکان درمان می‌شود؟
درمان OCD به علائم و نشانه‌هایی که کودک از خود بروز می‌دهد، سن و سلامت کلی او بستگی دارد. همچنین شدت علائم نیز در پروسه درمان تاثیرگذار هستند. درمان اختلال وسواس فکری عملی معمولاً شامل ترکیبی از موارد زیر می‌باشد:
- درمان رفتاری شناختی: روش‌های شناختی به کودک کمک می‌کنند تا ترس‌های خود را شناسایی و درک کند. این روش‌ها همچنین به کودک می‌آموزد تا راهکارهای جدیدی برای کاهش یا غلبه به ترس‌های خود پیدا کند. راهکارهای رفتاری به کودک و خانواده او کمک می‌کنند تا قراردادها یا قوانینی را برای محدود کردن یا تغییر رفتارها ایجاد کنند. برای مثال یک سقف برای دفعات شستن دست‌ها در روز تعیین کنند.
- خانواده درمانی: پدر و مادر نقش اساسی را در پروسه درمان کودک خود ایفا می‌کنند. مدرسه کودک نیز می‌تواند در روند درمان مشارکت داشته باشد.
- مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs): این گروه از داروها به افزایش سطح سروتونین در مغز کمک می‌کنند.
آنتی بیوتیک‌ها: اگر مشخص شود که اختلال وسواس فکری عملی کودک شما به دلیل عفونت های استرپتوکوکی به وجود آمده است، ممکن است متخصص این داروها را برای او تجویز کند.
چگونه می‌توانیم از OCD در کودک خود جلوگیری کنیم؟
در حال حاضر متخصصان دقیقاً نمی‌دانند که چگونه از اختلال وسواس فکری عملی در کودکان و نوجوانان جلوگیری کنند. اما اگر متوجه علائم و نشانه‌های OCD در کودک خود شدید، بهتر است هرچه سریع‌تر از متخصصان مربوطه کمک بگیرید. درمان سریع می‌تواند علائم اختلال وسواس فکری عملی کودکان را بهبود ببخشد و رشد و تکامل کودک شما را به حالت طبیعی بازگرداند. تشخیص زودهنگام این اختلال، کیفیت زندگی کودکان را بالاتر می‌برد.
چگونه به کودک خود کمک کنیم تا با OCD زندگی کند؟
اختلال وسواس فکری عملی در کودکان معمولاً با ترکیب جلسات پزشکی حضوری نزد متخصص و دارو قابل درمان است. شما به عنوان پدر و مادر نقش مهمی را در درمان کودک خود ایفا می‌کنید. بنابراین می‌توانید موارد زیر را با هدف کمک به کودک خود انجام دهید:
- برای کودک خود از متخصص نوبت بگیرید.
- با متخصص درمانی کودک خود در مورد سایر افرادی که در روند درمان کودک مشارکت دارند صحبت کنید. ممکن است کودک شما توسط یک تیم درمانی متشکل از مشاوران، روانپزشکان، مددکاران اجتماعی، روانشناسان و روانکاوان مورد درمان قرار بگیرد. تیم درمانی کودک شما بسته به نیازهای کودک و شدت اختلال وسواس فکری عملی در او بستگی دارد.
- قوی بمانید و با کودک خود ارتباط برقرار کنید. کودکان مبتلا به اختلال OCD ممکن است در مورد اختلال خود احساس خجالت کنند.
- با کادر آموزشی مدرسه در مورد اختلال وسواس فکری عملی کودک خود صحبت کنید. با متخصص درمانی و مدرسه برای ایجاد یک برنامه درمانی برای کودک همکاری نمایید.
- در گروه‌هایی حمایتی که متشکل از سایر افراد با مشکل مشابه شما هستند عضو شوید. در ارتباط بودن با والدینی که کودکی مبتلا به OCD دارند می‌تواند به شما کمک کند تا کودک خود را بهتر حمایت کنید.
سخن آخر
با توجه به اهمیت اختلال وسواس فکری عملی در کودکان، تشخیص زودهنگام، مداخله مناسب و پشتیبانی فعال والدین و خانواده از آنها می‌تواند موجب بهبود زندگی کودکان مبتلا و کاهش تأثیرات منفی این اختلال در زندگی روزمره آنها باشد. این اختلال معمولاً در کودکان بین سنین ۷ تا ۱۲ سال تشخیص داده می‌شوذ. از آنجایی که این سال‌ها دورانی هستند که کودکان به طور طبیعی در مورد هماهنگی با دوستان خود دغدغه و نگرانی دارند، ناراحتی و استرس حاصل از وسواس می‌تواند باعث احساس تنهایی، ترس و تحت کنترل نداشتن اوضاع شود. بنابراین توصیه می‌کنیم در صورتی که علائم و نشانه‌های اختلال OCD را در کودک خود مشاهده می‌کنید، هر چه سریع‌تر به متخصص بهداشت روان مراجعه نمایید.