سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS)، یکی از عوارض احتمالی لقاح آزمایشگاهی (IVF) است. در این حالت تخمدان‌ها متورم می‌شوند و مایع به بدن نشت می‌کند. این وضعیت در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک که تحت درمان‌های باروری هستند، بیشتر دیده می‌شود. برای این که با سندروم تحریک بیش از حد تخمدان آشنا شوید با پینو بیبی همراه باشید.
سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) چیست؟
سندروم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) یک عارضه ناخوشایند تکنولوژی کمک باروری است. تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) زمانی اتفاق می‌افتد که تخمدان‌های زن متورم می‌شوند و مایعات به بدن نشت می‌کنند. این عارضه‌ای است که می‌تواند در زنانی رخ دهد که تحت درمان‌های باروری هستند؛ طی این شیوه‌های درمانی تخمدان‌ها را تحریک می‌کند تا تخمک‌های بیشتر از حد معمول تولید کنند، اما موارد نادری از OHSS وجود دارد که خودبه‌خود رخ می‌دهد. این سندرم با بزرگ شدن کیستیک تخمدان‌ها و جابجایی مایع از داخل عروقی به فضای سوم به دلیل افزایش نفوذپذیری مویرگی و نئوآنژیوژنز تخمدان مشخص می‌شود.
در گذشته، سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) یک عارضه نسبتاً شایع لقاح آزمایشگاهی (IVF) بود. پروتکل‌ها و استراتژی‌های جدید این وضعیت را به جز موارد خفیف نادر کرده است. سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) در زنانی که درمان‌های باروری دریافت می‌کنند و مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) هستند، شایع‌تر است. PCOS یک اختلال تولید مثلی است که شامل عدم تعادل هورمونی است. اکثر موارد OHSS خفیف هستند و باعث ناراحتی موقت می‌شوند. موارد شدید این بیماری نادر است اما می‌تواند تهدید کننده زندگی باشد.
سندروم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) چقدر شایع است؟
سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) قبلاً در حدود ۱۰ درصد از زنانی که درمان‌های لقاح آزمایشگاهی دریافت می‌کردند رخ می‌داد، اما امروزه این تعداد کمتر از ۵ درصد است. موارد شدید این بیماری در کمتر از یک درصد از زنانی که درمان‌های هورمونی باروری دریافت می‌کنند اتفاق می‌افتد.
علل ایجاد سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS)
به طور معمول، دستگاه تناسلی هر زن در ماه یک تخمک تولید می‌کند. برخی از زنانی که برای باردار شدن مشکل دارند ممکن است داروهایی برای کمک به تولید و رهاسازی تخمک به آن‌ها داده شود. اگر این داروها تخمدان‌ها را بیش از حد تحریک کنند، تخمدان‌ها می‌توانند بسیار متورم شوند و تجمع مایع ممکن است به ناحیه شکم و قفسه سینه نشت کند، این عارضه پس از رها شدن تخمک از تخمدان (تخمک‌گذاری) اتفاق می‌افتد. در بیشتر موارد، OHSS به دلیل سطوح بالای هورمون بارداری hCG به دنبال درمان‌های باروری ایجاد می‌شود که باعث تحریک تولید تخمک‌های زیادی در یک زمان می‌شود، همان طور که در بسیاری از پروتکل‌های IVF انجام می‌شود. در موارد بسیار نادر، بیماران دارای جهش‌های ژنتیکی در گیرنده‌های هورمونی خاصی هستند که آن‌ها را مستعد ابتلا به سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) حتی بدون درمان‌های هورمونی می‌کند.
در زنان مبتلا به OHSS، داروهای مورد استفاده در درمان‌های باروری باعث نشت مایع از رگ‌های خونی اطراف تخمدان‌ها می‌شود. این مایع باعث تورم تخمدان‌ها می‌شود. گاهی اوقات این مایع به داخل شکم و سایر نواحی حرکت می‌کند و باعث بروز علائمی نظیر:
- تورم
- درد
- حالت تهوع
- استفراغ
- افزایش تشنگی
- در اشکال شدید، مایع اضافی می‌تواند منجر به مشکل در تنفس و کاهش ادرار شود.
طبقه‌بندی سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS)
OHSS به دو دسته تقسیم می‌شود.
- خفیف تا متوسط که OHSS اولیه قبل از آزمایش بارداری ایجاد می‌شود.
- شدید و بحرانی که اواخر در اوایل بارداری دیده می‌شود.
علائم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) چیست؟
علائم تحریک بیش از حد تخمدان به ۳ دسته تقسیم می‌شوند: خفیف، متوسط و شدید. علائم و نشانه‌های سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) بسته به شدت بیماری متفاوت است. علائم OHSS خفیف عبارت هستند از:
- سردرد
- درد شکم
- نفخ و احساس پری
- افزایش وزن کم
- حالت تهوع
- اسهال
- افزایش اندک وزن
علائم OHSS متوسط عبارت هستند از:
- افزایش وزن بیش از حد (افزایش وزن بیش از یک کلیوگرم در روز)
- افزایش دور شکم
- استفراغ شدید و اسهال
- ادرار تیره‌تر
- کاهش خروجی ادرار
- تشنگی بیش از حد
- احساس خشکی پوست و یا مو
در موارد شدیدتر OHSS، علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- تورم شدید شکم (نفخ یا اتساع مشخص شکم)
- احساس پُری و نفخ بالای کمر
- دشواری در تنفس و تنگی نفس
- درد ساق پا و قفسه سینه
- لخته شدن خون
- افزایش ضربان قلب
- نارسایی کلیه، ادرار به میزان قابل توجهی تیره‌تر یا قطع شده است
- درد شدید شکم و زیر شکم
- پلورال افیوژن (آب آوردن ریه)
سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) چگونه تشخیص داده می‌شود؟
پزشکان با چندین آزمایش سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) را تشخیص می‌دهند. این تست‌ها می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- معاینه فیزیکی: پزشک به بررسی وزن بیمار می‌پردازد و اندازه کمر بیمار را اندازه‌گیری می‌کند تا نشانه‌های تورم را پیدا کند.
- سونوگرافی شکم یا سونوگرافی واژینال: در سونو به دنبال مایع آزاد در شکم هستند و اندازه تخمدان‌ها را تعیین می‌کنند.
- اشعه ایکس قفسه سینه: در رادیو گرافی به دنبال مایع در قفسه سینه هستند.
- آزمایش خون: سطح هورمون‌های بیمار را برای علائم OHSS اندازه‌گیری می‌کند.
بررسی شاخص‌های مانند شمارش کامل سلول‌های خون، پنل الکترولیت، تست عملکرد کبد و آزمایش‌هایی برای اندازه‌گیری خروجی ادرار که نتایج آزمایشات به طریق زیر نفسیر می‌شود.
- شاخص‌های آزمایشگاهی OHSS خفیف: تخمدان‌ها بزرگ می‌شوند (۵-۱۲ سانتی‌متر) و ممکن است تجمع اضافی آسیت (آب آوردن شکم) همراه با اتساع خفیف شکم، درد شکم، تهوع، و اسهال وجود داشته باشد. در اشکال شدید OHSS ممکن است غلظت خون، ترومبوز، اتساع، الیگوری (کاهش تولید ادرار)، پلورال افیوژن (آب آوردن ریه) و دیسترس تنفسی وجود داشته باشد.
- شاخص‌های آزمایشگاهی OHSS شدید عبارت هستند از: تخمدان بزرگ، آسیت (آب آوردن شکم)، هماتوکریت > 45 درصد، WBC > 15000 (تعداد گلبول سفید)، الیگوری (کاهش میزان ادرار)، کراتینین mg/dl 1.0- 1.5 ، کلیرانس کراتینین > 50 ml/min، اختلال عملکرد کبد و آناسارکا (خیز زیر پوستی).
- OHSS بحرانی شامل تخمدان بزرگ شده، آسیت تنش با هیدروتوراکس (تجمع مایع در حفره جنب) و افیوژن پریکارد، هماتوکریت > 55 درصد، WBC > 25000، اولیگوآنوری، کراتینین > 1.6 میلی گرم در دسی لیتر، کلیرانس کراتینین < 50 میلی لیتر در دقیقه، نارسایی کلیه، نارسایی کبدی و ترومبویک (تجمع فیبرین و پلاکت در عروق کوچک خونی) ARDS.
سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) چگونه مدیریت یا درمان می‌شود؟
درمان سندروم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) بسته به شدت بیماری متفاوت است. هدف از درمان مدیریت علائم و جلوگیری از عوارض است. برای موارد خفیف تا متوسط OHSS، درمان معمولاً شامل موارد زیر است:
- پاهای خود را بالاتر از سطح بدن گذاشته و استراحت کافی داشته باشد. این به بدن شما کمک می‌کند تا مایعات را آزاد کند. با این حال، هر چند وقت یکبار فعالیت سبک بهتر از استراحت کامل در رختخواب است، مگر این که پزشک به بیمار، استراحت مطلق داده باشد.
- افزایش مصرف مایعات به صورت خوراکی؛ حداقل ۱۰ تا ۱۲ لیوان (حدود ۱.۵ تا ۲ لیتر) مایعات در روز بنوشید (به خصوص نوشیدنی‌هایی که حاوی الکترولیت هستند).
- اجتناب از مصرف الکل یا نوشیدنی‌های کافئین دار (مانند کولا یا قهوه).
- اجتناب از فعالیت بدنی شدید مانند ورزش شدید و آمیزش جنسی: این فعالیت‌ها می‌توانند باعث ناراحتی تخمدان شوند و ممکن است باعث پارگی یا نشت کیست‌های تخمدان شوند یا باعث پیچ خوردن تخمدان‌ها و قطع جریان خون (پیچ خوردگی تخمدان) شوند.
- استفاده از استامینوفن (تیلنول) برای تسکین علائم
- چک کردن روزانه وزن تا بیمار مطمئن شود که وزن زیادی اضافه نمی‌کند (حدود یک کیلوگرم یا بیشتر در روز).
بیمار خود را برای هر گونه علائم شدید زیر نظر بگیرد. موارد شدید سندروم تحریک بیش از حد تخمدان اغلب نیاز به بستری شدن در بیمارستان دارند. درمان OHSS شدید ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- تنظیم دوز داروی باروری
- دریافت مایعات داخل وریدی (مستقیم در ورید)
- فریز کردن جنین‌ها (انجماد جنین) و به تاخیر انداختن انتقال جنین تا زمانی که تخمدان‌ها به حالت عادی برسند.
- پاراسنتز (روشی برای خارج کردن مایع از شکم)
- مصرف داروها برای کاهش علائم یا کاهش فعالیت در تخمدان‌ها
OHSS خفیف معمولاً پس از ۴۸-۷۲ ساعت در صورت عدم بارداری و بهبودی کامل با شروع قاعدگی بهبود می‌یابد. این وضعیت ممکن است در واقع با شانس بیشتری برای باردار شدن همراه باشد. اگر حاملگی اتفاق افتاده باشد، OHSS ممکن است طولانی شود و تصویر بالینی را بدتر کند. موارد خفیف OHSS معمولاً نیازی به درمان ندارند.
چه عوارضی با سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) همراه است؟
زنان مبتلا به نشانگان تحریک بیش از حد تخمدان در معرض خطر ابتلا به ترومبوز (لخته خون) در ریه‌ها یا پاها هستند. داروها می‌توانند به کاهش خطر ابتلا به این عارضه کمک کنند. اگر بیمار دچار درد دردناک، تورم پا یا درد قفسه سینه شد، باید سریع به پزشک خود اطلاع دهد.
در موارد نادر، کیست تخمدان مرتبط با سندرم تحریک بیش از حد تخمدان می‌تواند ترکیده شود. زنان مبتلا به این عارضه ممکن است برای متوقف کردن خونریزی خطرناکی که در نتیجه ممکن است رخ دهد، نیاز به جراحی داشته باشند.
عوامل خطر برای سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) چیست؟
زنانی که در معرض خطر بالاتری برای سندروم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) قرار دارند عبارت هستند از:
- افرادی که نشانگان تخمدان پلی کیستیک داشته باشند.
- بیمار قبلاً سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) داشته است.
- داشتن تعداد زیادی فولیکول یا سطح بالای استروژن در طول تحریک IVF. (افزایش سطح استرادیول (بیش از ۲۵۰۰ pg/ml در روز تجویز hCG)، یا افزایش سریع در طی تحریک).
- فردی که در طول چرخه IVF دوزهای بالایی از هورمون گنادوتروپین جفتی (hCG) دریافت کرده است.
- زنانی که تحت انتقال جنین «تازه» به جای «یخ زده» قرار گرفته‌اند.
علاوه بر این، در حالی که شواهد روشنی وجود ندارد، ممکن است خطر ابتلا به OHSS در افرادی زیر بیشتر باشد:
- کمتر از ۳۰ سال سن دارند.
- وزن کمتر از حد معمول (بسیار لاغر هستند).
- بارداری دوقلویی
آیا می‌توان از سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) پیشگیری کرد؟
برخی از موارد نشانگان تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) قابل پیشگیری نیستند. اگر بانویی در حال انجام درمان‌های باروری است، پزشک ممکن است تخمدان‌های شخص را به طور منظم با آزمایش خون و سونوگرافی کنترل کند تا خطر OHSS را کاهش دهد.
استراتژی‌های پیشگیری از OHSS می‌تواند شامل موارد ذیل شود:
- یکی از گزینه‌های پیشگیری از OHSS، در قالب سفارشی‌سازی پروتکل‌های تحریک تخمدان است، انجام تحریک تخمدان با آنتاگونیست‌های GnRH و القای تخمک‌گذاری با آگونیست GnRH است. این امر از تجویز hCG برای تحریک تخمک‌گذاری جلوگیری می‌کند و به طور موثر خطر OHSS را کاهش می‌دهد.
- در بیماران مبتلا به سندروم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)، بلوغ آزمایشگاهی (IVM) تخمک‌ها قابل انجام است. این روش نیازی به تحریک تخمدان ندارد یا در دوزهای پایین تجویز می‌شود. با این حال، IVM در روال اکثر کلینیک‌های باروری گنجانده نشده است و نشان داده نشده است که نتایج بهتری نسبت به IVF معمولی داشته باشد.
- به عنوان جایگزینی برای جلوگیری از بدتر شدن OHSS که منجر به بارداری و بروز OHSS در اواخر بارداری می‌شود، جنین‌های به دست آمده در چرخه را می‌توان منجمد کرد و در چرخه بعدی هنگامی که OHSS کاملاً فروکش کرد، منتقل نمود.
- علاوه بر این، متخصص ممکن است در موارد خاصی تصمیم بگیرد که چرخه باروری را لغو کند تا از بروز خطر بیشتر برای بیمار جلوگیری کند.
پیش آگهی (چشم انداز) برای افراد مبتلا به نشانگان تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) چیست؟
سندروم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) موقت است. در بیشتر زنان این بیماری در عرض دو هفته از بین می‌رود. حتی موارد شدید نیز وقتی به موقع درمان شوند، چشم انداز مثبتی دارند. اگر درمان باروری موفقیت آمیز باشد، داشتن سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) هیچ خطری برای کودکی که در راه است، ندارد.
چه زمانی برای سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) باید با دکتر مراجعه کرد؟
اگر فرد تحت درمان‌های باروری است و علائم OHSS را تجربه می‌کند، بهتر است با پزشک خود تماس بگیرد.
در صورت مشاهده هر یک از علائم زیر با پزشک تماس گرفت:
- خروجی ادرار کمتر
- سرگیجه و سردرد
- افزایش وزن بیش از حد، بیش از یک کیلوگرم در روز
- حالت تهوع بسیار بد (فرد نمی‌تواند غذا یا مایعات را پایین نگه دارد)
- درد شدید شکم
- تنگی نفس
داروها برای سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS)
سندرم تحریک بیش از حد تخمدان به ویژه با تزریق هورمونی به نام گنادوتروپین جفتی انسانی (hCG) مرتبط است که برای القای بلوغ نهایی تخمک و یا تحریک ترشح تخمک استفاده می‌شود. این خطر با دوزهای متعدد hCG بعد از تخمک‌گذاری و اگر این روش منجر به بارداری شود، بیشتر می‌شود. استفاده از آگونیست GnRH به جای hCG برای القای بلوغ و یا آزادسازی نهایی تخمک منجر به از بین رفتن خطر سندروم تحریک بیش از حد تخمدان می‌شود، اما میزان زایمان تقریباً ۶ درصد کاهش می‌یابد.
دوره نقاهت برای سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) چقدر است؟
زمان بهبودی OHSS بسته به شدت بیماری متفاوت است. پزشک به بیمار خواهد گفت که چه زمانی می‌تواند به فعالیت‌های معمول خود بازگردد. در اکثر مواقع بعد از دو هفته بیمار بهبود می‌یابد مگر در موارد شدیدتر که بستگی به نوع درمان و نظر پزشک دارد.
عوارض سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS)
سندروم تحریک بیش از حد تخمدان ممکن است با هر یک از عوارض پیچ خوردگی تخمدان، پارگی تخمدان، ترومبوآمبولی وریدی، سندرم دیسترس تنفسی حاد، عدم تعادل الکترولیت‌ها، ترومبوفلبیت و بیماری مزمن کلیوی وضعیت بیمار را پیچیده کند. علائم معمولاً در عرض یک تا ۲ هفته برطرف می‌شوند، اما در صورت وقوع بارداری، علائم سندرم OHSS شدیدتر و طولانی‌تر باقی می‌مانند. این طولانی شدن روند درمان OHSS به دلیل است که هورمون گنادوتروپین جفتی انسانی (hCG) ناشی از بارداری بر روی جسم زرد در تخمدان‌ها اثر می‌گذارد تا بارداری قبل از رشد کامل جفت را حفظ نماید. به طور معمول، حتی در سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شدید با بارداری در حال رشد، مدت زمان بروز علائم از سه ماهه اول تجاوز نمی‌کند.
چه سوالاتی در خصوص سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) باید از پزشکم بپرسید؟
اگر بیمار نشانگان سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) دارد، ممکن است بخواهد از پزشک خود بپرسد:
- وضعیت سندروم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) من چقدر شدید است؟
- گزینه‌های درمانی برای سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) چه هستند؟
- به دنبال چه علائمی برای این سندروم در خودم باشم؟
- آیا OHSS به شانس باردار شدن من آسیب می‌زند یا بر جنین تأثیر می‌گذارد؟
- اگر وضعیت سندروم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) بدتر شد آیا نیاز به جراحی هست؟