کیفیت و کاهش تعداد اسپرم لزوماً چیزی نیست که اغلب به آن فکر کنید. با این حال، اگر شما و شریک زندگی شما قصد دارید تشکیل خانواده بدهید یا خانواده خود را گسترش دهید، تعداد و کیفیت اسپرم‌های شما ممکن است در ذهنتان اهمیت پیدا کند.
با این که برای بارور کردن تخمک فقط یک اسپرم لازم است، اما انجام شدن این فرآیند می‌تواند دشوار باشد. هر چه تعداد اسپرم شما بیش‌تر باشد، شانس شما برای بارداری نیز بیش‌تر است.
بیایید نگاهی دقیق‌تر به این سوال بیندازیم که چرا ممکن است تعداد اسپرم‌های شما کم باشد، چگونه می‌توانید از کافی بودن تعداد اسپرم خود برای بارداری مطمئن شوید، و چه درمان‌هایی برای کمک به افزایش تعداد اسپرم شما و افزایش احتمال بارداری وجود دارد.
دلایل کاهش تعداد اسپرم چیست؟
تعداد کم اسپرم که الیگواسپرمی نیز نامیده می‌شود، یکی از دلایل اصلی ناباروری مردان است. تعداد اسپرم در صورتی که کم‌تر از ۱۵ میلیون اسپرم در هر میلی لیتر منی باشد، کم در نظر گرفته می‌شود. اگرچه میانگین آن حدود ۷۵ میلیون اسپرم در هر میلی لیتر است.
عوامل خطر کم بودن تعداد اسپرم شامل چاقی یا اضافه وزن، تجربه ضربه یا جراحی در داخل یا اطراف بیضه‌ها و مصرف برخی داروها می‌باشند. موارد دیگری که ممکن است شما را در معرض خطر کم بودن تعداد اسپرم قرار دهند، عبارت از قرار گرفتن بیضه‌ها در معرض گرمای بیش از حد یا داشتن سایر مشکلات پزشکی می‌باشد.
فراتر از آن، دلایل مختلفی برای تعداد کم و کیفیت پایین اسپرم وجود دارد که می‌توان آن‌ها را به سه دسته اصلی تقسیم کرد:
- پزشکی
- محیطی
- سبک زندگی
پزشکی
سابقه علائم بیماری در بیضه، آسیب به آن یا جراحی و همچنین اختلالات ژنتیکی مانند سندرم کلاین فلتر ممکن است شانس شما را برای داشتن تعداد کم اسپرم افزایش دهد.
درمان‌های سرطان از جمله شیمی‌درمانی، پرتو درمانی یا جراحی نیز ممکن است بر تولید هورمون و اسپرم تاثیر منفی بگذارد. پرتو درمانی بیضه‌ها به طور مستقیم به سلول‌های تولید کننده اسپرم آسیب می‌زند؛ در حالی که پرتو درمانی یا جراحی مغز نیز می‌تواند باعث کاهش تعداد اسپرم شود. زیرا هورمون‌های تولید شده در مغز هستند که تولید اسپرم را تحریک می‌کنند.
سایر علل احتمالی کاهش تعداد اسپرم در مردان شامل موارد زیر می‌باشند:
- تورم در وریدهای تخلیه کننده بیضه که واریکوسل نامیده می‌شود و یکی از شایع ترین علل ناباروری در مردان است.
- سابقه عفونت‌های قبلی یا عفونت‌های مقاربتی (STIs) که می‌تواند باعث انسداد، زخم شدن یا آسیب‌های دیگر به سیستم تولید مثل شود.
- مشکلات مربوط به نعوظ یا انزال (به عنوان مثال، دیابت و آسیب‌های ستون فقرات ممکن است باعث اختلال نعوظ یا انزال رتروگراد شود.)
- مشکلات مربوط به سیستم ایمنی بدن
- بیماری‌هایی مانند فیبروز کیستیک یا ناقل ژنتیکی فیبروز کیستیک ممکن است مانع از ورود اسپرم به مایع منی شود.
- درمان‌ها یا داروها برای بیماری‌های مختلف از جمله برخی داروهای سرطان، داروهای ضدقارچ، داروهای آنتی‌بیوتیک و زخم حاصل از جراحی قبلی در دستگاه تناسلی مردان مانند جراحی بیضه، جراحی مثانه، جراحی برای افتادگی بیضه، ترمیم فتق کشاله ران و البته وازکتومی.
محیطی
شاید تعجب آور باشد که که بدانید محیط ایده آل برای اسپرم، کمی کم‌تر از دمای بدن است؛ به همین دلیل است که بیضه‌ها خارج از حفره شکمی قرار می‌گیرند.
گرم شدن بیش از حد بیضه‌ها می‌تواند تولید اسپرم را کاهش دهد. این بدین معناست که هر کاری که شامل تماس حرارت با بیضه‌ها می‌شود، از استفاده مکرر از جکوزی گرفته تا قرار دادن لپ تاپ روی پاهای شما ممکن است تعداد اسپرم شما را کاهش دهد.
سایر علل محیطی احتمالی عبارت از قرار گرفتن در معرض علف کش‌ها، آفت کش‌ها، حلال‌ها و سایر مواد شیمیایی صنعتی یا فلزات سنگین می‌باشد. قرار گرفتن در معرض تابش اشعه ایکس یا سایر منابع پرتو نیز ممکن است به تولید اسپرم آسیب برساند.
سبک زندگی
فعالیت‌هایی مانند مصرف سنگین مواد مخدر و الکل و همچنین استفاده از تنباکو یا استعمال دخانیات، ممکن است تعداد اسپرم را کاهش دهند. استروئیدهای آنابولیک که معمولاً برای افزایش توده عضلانی مصرف می‌شوند، تقریباً همیشه بیضه‌ها را کوچک می‌کنند و تولید اسپرم را کاهش می‌دهند.
ماری جوانا و مواد افیونی یا اُپیوئید نیز تولید اسپرم را کاهش می‌دهند. سایر علل احتمالی کاهش اسپرم در مردان شامل موارد زیر می‌باشند:
- تقویت‌کننده‌های تستوسترون، ویتامین‌ها و مکمل‌های قبل از تمرین که برای ورزشکاران عرضه می‌شوند، همگی ممکن است حاوی مقادیر کمی استروئیدهای آنابولیک باشند که می‌تواند تولید اسپرم را مختل کند.
- مشاغلی که نیاز به نشستن طولانی دارند، مانند رانندگی با کامیون
- مسائل عاطفی مانند استرس و افسردگی، به خصوص اگر طولانی مدت و شدید باشند.
- وزن بدن به ویژه اگر چاقی یا اضافه وزن دارید، می‌تواند بر هورمون‌ها نیز تاثیر منفی بگذارد.
نقش خودارضایی در کاهش تعداد اسپرم
شاید شنیده باشید که خودارضایی زیاد می‌تواند تعداد اسپرم را کاهش دهد. با این حال، پژوهش‌های علمی در این زمینه نشان می‌دهند که خودارضایی و انزال روزانه همچنان کیفیت اسپرم طبیعی را حفظ می‌کند و تعداد اسپرم را کاهش نمی‌دهد.
علائم کم بودن تعداد اسپرم
ممکن است تا زمانی که اقدام به تشکیل خانواده نکنید، هیچ علامت یا نشانه‌ای از کیفیت پایین و کم بودن تعداد اسپرم را تجربه نکنید. متاسفانه این جمله درست است؛ علامت اصلی اولیگواسپرمی ناباروری است.
اگر تعداد کم اسپرم شما ناشی از یک بیماری زمینه‌ای مثل عدم تعادل هورمونی، ناهنجاری کروموزومی، مشکل بیضه یا انسداد باشد، ممکن است علائم مرتبط با آن بیماری را تجربه کنید که مشابه علایم تعداد کم اسپرم نیست. این علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- میل جنسی کم
- اختلال در نعوظ
- تورم یا احساس درد در داخل یا اطراف بیضه‌ها
- وجود موهای کم بر روی صورت یا بدن
نحوه تشخیص کاهش تعداد اسپرم
اگر در سال گذشته به طور منظم رابطه جنسی محافظت نشده داشته‌اید و شریک زندگی خود را باردار نکرده‌اید، ممکن است بهتر باشد به پزشک خود مراجعه کنید. در واقع اگر علائمی مانند مشکل در انزال، درد در بیضه‌ها یا سابقه جراحی قبلی دارید، ممکن است بهتر باشد زودتر برای یک قرار ویزیت به پزشک خود مراجعه کنید.
تشخیص پزشکی کم بودن تعداد اسپرم معمولاً شامل معاینه فیزیکی، سابقه پزشکی و تجزیه و تحلیل مایع منی می‌باشد.
ما می‌دانیم که انزال در بطری آزمایش احتمالا آخرین کاری است که می‌خواهید انجام دهید. با این حال این نمونه برای متخصص پزشکی که نمونه آزمایش را درخواست یا دریافت می‌کند، واقعاً تفاوتی با نمونه ادرار یا خون ندارد، بنابراین دلیلی برای احساس ناراحتی وجود ندارد.
بررسی و آنالیز مایع منی می‌تواند به ویژه برای تشخیص کم بودن تعداد اسپرم مفید باشد: زیرا اسپرم شما می‌تواند زیر میکروسکوپ شمارش شود و از نظر میزان تحرک و مورفولوژی (شکل) بررسی شود. پزشک شما حتی ممکن است بخواهد آزمایش را تکرار کند تا از ثابت بودن نتایج آن اطمینان حاصل شود. زیرا گاهی تفاوت زیادی بین نمونه‌های آزمایش منی یک شخص وجود دارد.
احتمالاً یک ظرف در مطب پزشک به شما ارائه می‌شود. سپس از شما خواسته می‌شود که در کلینیک یا خانه خود ارضایی کنید و داخل ظرف انزال داشته باشید. اگر تصمیم بگیرید که نمونه را در خانه جمع آوری کنید، نحوه مراقبت از نمونه به شما آموزش داده می‌شود تا زمانی که بتوانید ظرف یک ساعت نمونه را به آزمایشگاه ببرید.
سایر آزمایش‌هایی که ممکن است پزشک شما انجام دهد شامل موارد زیر می‌باشند:
- آزمایش خون برای بررسی هورمون‌ها یا کروموزوم‌ها
- سونوگرافی برای بررسی بیضه‌ها یا پروستات
- بیوپسی برای ارزیابی تولید اسپرم در صورت انسداد
نحوه درمان تعداد کم اسپرم
درمانی که برای تعداد کم اسپرم دریافت می‌کنید، به علت آن بستگی دارد. همچنین روش‌هایی وجود دارند که می‌توانید برنامه روتین تلاش برای باردار شدن (TTC) را تغییر دهید که ممکن است بارداری را برای شما امکان پذیر کند.
عمل جراحی
برای مواردی که شامل واریکوسل‌های بزرگ، انسداد یا مشکلات خروج اسپرم از بدن هستند، جراحی یک انتخاب محسوب می‌شود. به عنوان مثال، واریکوسل را می‌توان با یک جراحی جزئی سرپایی درمان کرد و وازکتومی‌های قبلی را می‌توان معکوس کرد.
در موارد دیگر، اسپرم را می‌توان مستقیماً برای روش‌های کمک باروری مانند لقاح آزمایشگاهی (IVF) با بازیابی آن از بیضه یا اپیدیدیم به روش جراحی به دست آورد.
استفاده از داروها
عفونت‌های دستگاه تناسلی را می‌توان با دارو درمان کرد. درمان سریع عفونت‌ها مهم است. زیرا حتی اگر عفونت به درستی درمان شود، اگر زخم بافتی دائمی رخ داده باشد، ممکن است تعداد اسپرم‌ها دیگر به حالت عادی برنگردد.
مشاوره
مسائل مربوط به رابطه جنسی، از جمله اختلال نعوظ یا انزال زودرس ممکن است به ترکیبی از دارو و مشاوره پاسخ دهد.
درمان‌های هورمونی
از آنجایی که تستوسترون و سایر سطوح هورمونی که خیلی زیاد یا خیلی کم هستند می‌توانند باعث کاهش تعداد اسپرم شوند، اصلاح سطح هورمون‌ها با دارو و سایر درمان‌ها ممکن است به باروری کمک کند.
به یاد داشته باشید که استفاده از استروئیدهای آنابولیک، تستوسترون، یا حتی بیش‌تر تقویت کننده‌های حاوی تستوسترون بدون نسخه می‌توانند باعث ناباروری شوند؛ بنابراین از مصرف آن‌ها خودداری کنید.
اصلاح سبک زندگی
کارهایی که می‌توانید در خانه انجام دهید تا احتمال بارداری با تعداد اسپرم کم را افزایش دهید، شامل داشتن رابطه جنسی بیش‌تر و زمان بندی رابطه جنسی با تخمک گذاری است.
برای مثال، هر روز یا یک روز در میان داشتن رابطه جنسی در چند روز قبل، حین و بعد از تخمک گذاری کمک می‌کند تا اسپرم‌ها در زمان مناسب به تخمک برسند.
در حین رابطه جنسی از استفاده از هرگونه روان کننده که ممکن است حرکت اسپرم را کند کند، صرف نظر کنید. اگر می‌خواهید از روغن استفاده کنید، چیزی مانند لوبریکانت به صورت ژل را امتحان کنید؛ اما از آن کم استفاده کنید. علیرغم تصور غلط رایج، حتی ژل‌های روان کننده در صورت استفاده بیش از حد می‌توانند مانع فیزیکی برای اسپرم‌ها ایجاد کنند.
همچنین از فعالیت‌هایی که دمای بیضه‌ها را افزایش می‌دهند مانند رفتن مکرر به جکوزی، سونای خشک یا سونای بخار خودداری کنید. در نهایت از مصرف بیش از حد مواد مخدر و الکل و همچنین مکمل‌های ورزشی که کیفیت اسپرم را پایین می آورند، خودداری کنید.
طب جایگزین
اگرچه انواع مکمل‌های ویتامین مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، آنتی‌اکسیدان‌ها یا ویتامین‌ها ممکن است کم‌ترین اثر بخشی را در افزایش تعداد اسپرم داشته باشند؛ مگر این که واقعا کمبودی در رژیم غذایی خود داشته باشید.
توصیه می‌کنیم قبل از مصرف مکمل با پزشک خود صحبت کنید؛ زیرا برخی از مکمل‌ها ممکن است با داروهای دیگری که مصرف می‌کنید، تداخل داشته باشند. مهم‌تر از همه، برخی از مکمل‌های ورزشی ممکن است به باروری شما آسیب برسانند.
زمان بدهید
توجه به این نکته مهم است که هر گونه درمان یا تغییر سبک زندگی ممکن است نتیجه خود را بلافاصله در تعداد اسپرم شما نشان ندهد؛ زیرا بازه زمانی تولید و انتقال اسپرم ۲ تا ۳ ماه است. به این ترتیب، ممکن است به طور متوسط تا ۳ ماه پس از درمان، افزایشی را در تعداد اسپرم خود مشاهده نکنید.
ارتباط کاهش تعداد اسپرم و ناباروری
خبر خوب این است که داشتن اسپرم کم‌تر به معنای غیر ممکن بودن بارداری نیست؛ صرفا ممکن است باعث شود که باروری کمی بیش‌تر طول بکشد. تحقیقات نشان می‌دهند که مگر این که تعداد اسپرم شما صفر باشد، ممکن است بتوانید بچه دار شوید.
آمارها در این زمینه به سختی بدست می‌آیند؛ زیرا این که این فرایند چقدر طول می‌کشد، به تعدادی از عوامل شخصی برای برای شما و شریک زندگی‌تان بستگی دارد، از جمله این که تعداد اسپرم شما چقدر کم است و اسپرم شما چقدر سالم است.
برای مثال، تحرک به توانایی اسپرم برای رسیدن به جایی که باید برود اشاره دارد. اگر تحرک اسپرم شما خوب باشد، داشتن اسپرم کم ممکن است مشکل بزرگی در باروری محسوب نشود. با این حال، اگر تعداد اسپرم شما کم باشد و تحرک اسپرم نیز تحت تاثیر قرار گرفته باشد، ممکن است باروری برای مدت بیش‌تری طول بکشد.
باروری شریک زندگی شما و همچنین توانایی شما در زمان بندی رابطه جنسی با زمان بندی تخمک گذاری نیز بر این معادله تأثیر می‌گذارد. خوشبختانه، اگر بارداری اتفاق نیفتد، گزینه‌هایی برای درمان پیش روی شماست.
کمک باروری
در برخی موارد، پزشک ممکن است برای کیفیت غیر طبیعی مایع منی، تلقیح داخل رحمی (IUI) را پیشنهاد کند. این روش درمان ناباروری می‌تواند شامل مصرف دارویی به نام کلومیفن برای کمک به رشد تخمک باشد. در زمان تخمک گذاری، شما اسپرم را در یک ظرف نمونه قرار می‌دهید که سپس شسته و غلیظ می‌شود. در مرحله بعد، اسپرم با استفاده از یک لوله بلند و انعطاف پذیر در رحم قرار داده می‌شود.
اگر تعداد اسپرم شما بسیار کم باشد، لقاح آزمایشگاهی (IVF) ممکن است گزینه بهتری به شمار برود. در این روش، پزشکان داروهای خاصی به شریک زن جهت ایجاد تخمک‌های سالم و بازیابی تخمک‌های بالغ با جراحی می‌دهند. در عین حال، اسپرم را می‌توان زودتر از موعد جمع آوری کرد و منجمد کرد یا در روز لقاح به صورت تازه تحویل داد. پزشک شما تخمک‌ها را در آزمایشگاه بارور می‌کند و سپس جنینهای سالم را برای لانه گزینی به داخل رحم منتقل می‌کند. حدود ۳ هفته طول می‌کشد تا کل این فرآیند تکمیل شود.
البته با این که فناوری کمک باروری موثرترین روش درمان ناباروری است، اما تهاجمی ترین و گران ترین نیز هست.