سل یک اپیدمی جهانی است و سالانه بیش از ده میلیون نفر به آن مبتلا می‌شوند. سازمان بهداشت جهانی (WHO) تخمین زده است که بیش از دو میلیارد نفر در سراسر جهان حامل باکتری سل به شکل خفته آن هستند. با چنین آمار تیره و تاری، آیا کودکان ما مستعد ابتلا به این بیماری هستند و اگر چنین است، پس چگونه از آنها محافظت کنیم؟ اینها برخی از سوالاتی است که در این مقاله به آنها پاسخ خواهیم داد، با پینو بیبی همراه باشید.
سل (TB) چیست؟
سل TB (Tuberculosis) یک بیماری است که توسط باکتری به نام مایکوباکتریوم توبرکلوزیس ایجاد می‌شود. این بیماری بسیار مسری است و زمانی که فرد مبتلا عطسه یا سرفه می‌کند، از طریق هوا از فردی به فرد دیگر سرایت می‌کند. این باکتری در درجه اول ریه‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد، اگر چه می‌تواند به سایر قسمت‌های بدن مانند کلیه و مغز نیز سرایت کند.
سل بر اساس اندام‌هایی که به آنها حمله می‌کند به انواع مختلفی طبقه بندی می‌شود:
- ریوی: این نوع سل در درجه اول ریه‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
- مننژیت سل: این سل سیستم عصبی مرکزی را هدف قرار می‌دهد.
- سل استخوانی: این نوع سل بر استخوان‌ها تأثیر می‌گذارد.
- غدد لنفاوی: این سل بر غدد لنفاوی تأثیر می‌گذارد.
- یک پدیده جدید سل مقاوم به چند دارو یا MDR TB است. دولت‌ها در سراسر جهان با تهیه داروهای ارزان قیمت تمام تلاش خود را برای ریشه‌کنی سل در شرایط سخت انجام داده‌اند. متأسفانه، بسیاری از بیماران به رژیم دارویی پایبند نیستند و به محض این که احساس بهتری کردند، مصرف آنها را متوقف می‌کنند. این باعث تقویت باکتری‌های زنده‌مانده می‌شود زیرا در برابر داروها مقاوم می‌شوند و درمان را دشوار می‌کنند.
مراحل سل در کودکان
سل دوران کودکی مانند سل در بزرگسالان است و به سه مرحله تقسیم می‌شود که عبارت هستند از:
۱. قرار گرفتن در معرض باکتری
این مرحله اولیه زمانی است که باکتری از یک فرد آلوده وارد بدن کودک می‌شود.
۲. عفونت نهفته سل
این مرحله نهفته است که کودک هیچ یک از علائم را نشان نمی‌دهد و بدن او عفونی هم نیستند. سلامت سیستم ایمنی نقش مهمی را در این دوره ایفا می‌کند زیرا افراد دارای سیستم ایمنی قوی می‌توانند با عفونت مبارزه کنند. مطالعات نشان می‌دهد که دو میلیارد نفر به سل نهفته مبتلا هستند.
۳. بیماری سل
هم چنین به عنوان فاز فعال شناخته می‌شود، این زمانی است که باکتری‌ها شروع به آسیب رساندن به بافت‌ها و اندام‌های مختلف بدن می‌کنند.
علل سل در کودکان
سل ریوی در کودکان توسط مایکوباکتریوم توبرکلوزیس ایجاد می‌شود، باکتری که به سمت اندام‌هایی مانند ریه‌ها و کلیه‌ها کشیده می‌شود. عفونت می‌تواند از طریق هوا از یک فرد آلوده به دیگران سرایت کند.
چه کسانی در معرض خطر ابتلا به سل هستند؟
در حالی که ممکن است بسیاری از کودکان مبتلا به سل نهفته باشند، خطر تبدیل آن به سل فعال در کودکانی که مبتلا به سل هستند بیشتر می‌شود اگر:
- سیستم ایمنی ضعیف، مانند کسانی که ویروس HIV دارند. یک سیستم ایمنی ضعیف نمی‌تواند با باکتری‌ها مبارزه کند.
- مواجهه طولانی مدت با یکی از اعضای خانواده که از سل رنج می‌برد.
- کودکان مبتلا به سوء تغذیه شدید بدن ضعیفی دارند که قادر به مبارزه با باکتری سل نیستند.
- کودکان زیر پنج سال سیستم ایمنی نسبتاً ضعیفی دارند و مستعد ابتلا به سل فعال هستند.
- کودکانی که واکسینه نشده‌اند (از جمله واکسن BCG که معمولاً در بدو تولد تزریق می‌شود).
علائم سل در کودکان
هنگامی که سل فعال می‌شود، علائم نشان داده شده عبارت هستند از:
- سرفه مداوم که ممکن است حاوی خون باشد.
- کاهش وزن بیش از ۱۰ درصد به دلیل کم اشتهایی حتی اگر رژیم غذایی تغییر نکرده باشد.
- تب خفیف (معمولاً عصرها)، لرز و تعریق شبانه
- ضعف کلی بدن
تشخیص سل در کودکان
اگر علائم فوق بیش از یک هفته ادامه یابد، ممکن است پزشک به شما توصیه کند که برای کودک تست سل پوستی Mantoux Tuberculin انجام دهید. این آزمایش شامل وارد کردن مقدار کمی از آنتی ژن سل به پوست، معمولاً در ساعد است. اگر بعد از دو روز برجستگی قرمزی ایجاد شود، تایید کننده سل است. این تست آزمون استانداردی است که به عنوان بخشی از فرآیند غربالگری انجام می‌شود. متأسفانه، اطلاعاتی در مورد مدت زمانی که فرزند شما از سل رنج می‌برد ارائه نمی‌دهد. هم چنین قادر به تشخیص سل نهفته نیست. رادیوگرافی قفسه سینه ممکن است به عنوان یک آزمایش پیگیری برای تایید وجود سل انجام شود. این آزمایش یک تکنیک قدیمی است که مستعد ارائه نتایج مثبت کاذب است، زیرا به معنای واقعی کلمه همه افراد با BCG واکسینه می‌شوند که چیزی جز یک نوع کنترل شده عفونت سل نیست تا به توسعه ایمنی کمک کند. امروزه تشخیص بر اساس آزمایش نمونه خلط یا آزمایش PCR نمونه خون برای تشخیص صحیح مورد استفاده قرار می‌گیرد.
درمان سل در کودکان
درمان سل باید بلافاصله پس از تشخیص شروع شود. چهار داروی سل مورد استفاده برای شکل اولیه سل، که به تمام داروهای استاندارد سل حساس است، شامل ایزونیازید، ریفامپیسین، پیرازین آمید و اتامبوتول است. معمولاً برای تعیین داروهایی که باید برای درمان موفقیت آمیز باکتری سل تجویز شوند، آزمایش الگوی حساسیت انجام می‌شود. زمان صرف شده برای درمان بر اساس زمانی که آنتی بیوتیک‌ها شروع شده‌اند، مقاومت باکتری‌ها به داروهای استاندارد و اندام آسیب دیده متفاوت است. تحت هیچ شرایطی نباید دارو را قطع کرد زیرا این امر می‌تواند باکتری را به دارو مقاوم کند. درمان سل مقاوم به دارو سخت‌تر است و درمان آن به زمان بیشتری نیاز دارد.
مراقبت در منزل برای کودکان مبتلا به سل
مراقبت در منزل باید یک استراتژی دو وجهی باشد، که در مرحله اول، شما باید از گسترش بیماری جلوگیری کنید، و در مرحله دوم، اقداماتی را برای کنترل باکتری‌ها انجام دهید.
برای جلوگیری از گسترش بیماری سل چه باید کرد؟
- کودک را به مدرسه نفرستید: با توجه به ماهیت مسری سل، منطقی است که کودک خود را در مرحله اولیه مرحله فعال درمان به مدرسه یا مهد کودک نفرستید زیرا سایر کودکان ممکن است آلوده شوند. پس از سه هفته درمان مناسب، بیمار غیر قابل انتقال است، یعنی عفونت را پخش نمی‌کند.
- خانه با تهویه مناسب: تهویه مناسب خانه از پخش شدن باکتری سل در خانه جلوگیری می‌کند.
- هنگام تماس با دیگران، کودک خود را مجبور به استفاده از ماسک کنید: هنگامی که کودک تنها نیست، می‌توان از ماسک به عنوان یک اقدام پیشگیرانه برای جلوگیری از گسترش سل استفاده کرد. برای این که کودک شما احساس راحتی کند، سایر اعضای خانواده نیز می‌توانند از ماسک استفاده کنند.
- استفاده از دستمال کاغذی: برای جلوگیری از گسترش بیماری، کودک شما می‌تواند از دستمال برای پوشاندن دهان خود استفاده کند. هنگامی که او تمرین کافی داشت، می‌تواند وقتی در مکان عمومی است از دستمال کاغذی استفاده کند و استفاده از ماسک را متوقف کند. حتماً ماسک‌ها و دستمال کاغذی استفاده شده را با تمام اقدامات احتیاطی دور بیندازید. برای آموزش صحصح رعایت نکات بهداشتی به کودک مقاله «چگونه رعایت بهداشت فردی را به کودکان خود بیاموزیم؟» را در مجله اینترنتی پینو بیبی مطالعه بفرمایید.
برای کمک به کنترل باکتری سل
- مصرف پرتقال: پرتقال حاوی ویتامین C است که به DNA مایکوباکتریوم توبرکلوزیس آسیب می‌رساند.
- خواب زیاد: خواب برای بهبودی از سل حیاتی است زیرا به تقویت سیستم ایمنی بدن کمک می‌کند و در شرایطی که بدن در حالت خواب و استراحت هست، سیستم ایمنی بدن می‌تواند با باکتری‌ها مبارزه کند.
- ورزش کردن: مطالعات نشان داده‌اند که ورزش منظم به تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کند و آن را قادر می‌سازد تا با باکتری سل مبارزه کند. با این حال، باید توجه داشته باشید که ورزش بیش از حد در این مرحله ممکن است نتیجه معکوس داشته باشد، زیرا ممکن است کودک در اثر خستگی از پا در بیایید.
- استفاده از پروبیوتیک‌ها: می‌توان غذاهایی مانند ماست، شکلات تلخ و پنیر را مصرف کرد زیرا حاوی پروبیوتیک هستند. مطالعات نشان داده‌اند که پروبیوتیک‌ها برای از بین بردن کلنی‌های بزرگ باکتری سل شناخته موثر هستند.
- داشتن رژیم غذایی پرانرژی: از آن جایی که سل یک بیماری ناتوان کننده است، باید با ارائه یک رژیم غذایی پرانرژی که شامل میوه‌های خشک، محصولات لبنی، تخم مرغ و گوشت است، تغذیه فرد را تقویت کرد.
داروهای گیاهی برای کودک مبتلا به سل
اگر درمان مناسب انجام نشود، سل می‌تواند کشنده باشد. بنابراین، کودک شما نمی‌تواند در حالی که داروهای گیاهی زیر را امتحان می‌کند، مصرف داروهای خود را متوقف کند. شما هم چنین باید قبل از امتحان این درمان‌ها با پزشک مشورت کنید.
۱. سیر
سیر حاوی آلیسین و آجوئن است که هر دوی آنها مانع رشد مایکوباکتریوم می‌شوند. در حالی که آلیسین باکتری‌ها را از رادیکال‌های آزاد محروم می‌کند، آجوئن تأثیر منفی بر توانایی باکتری برای داشتن ساختار سلولی کامل دارد.
۲. چای سبز
چای سبز دارای تعداد زیادی پلی فنول است که رشد باکتری‌های سل را کاهش می‌دهد. این نه تنها رشد باکتری سل را متوقف می‌کند، بلکه از گسترش آن به سایر قسمت‌های بدن نیز جلوگیری می‌کند.
۳. آمله یا انگور فرنگی هندی
آملج یا انگور فرنگی هندی فواید دوگانه‌ای برای فردی که از سل بهبود می‌یابد دارد، زیرا به کاهش علائم و هم چنین مبارزه با باکتری‌ها کمک می‌کند. این به دلیل خواص ضد التهابی و باکتری‌کش این گیاه دارویی است.
۴. زردچوبه
زردچوبه مطالعات نشان می‌دهد که خواص کورکومین، ماده‌ای که در زردچوبه یافت می‌شود، به فعال شدن ماکروفاژها، نوعی سلول ایمنی کمک می‌کند. این ماکروفاژها توانسته‌اند با موفقیت تمام باکتری‌های سل را در شرایط آزمایشگاهی از بین ببرند. برخی از دانشمندان متقاعد شده‌اند که زردچوبه ممکن است حتی بتواند با سل کشنده مقاوم به چند دارو مبارزه کند.
۵. نعنا
نعنا دارای خواص ضد باکتریایی است و به بهبود بافت‌هایی که در اثر سل آسیب دیده‌اند، کمک می‌کند. استفاده از عصاره و عرق نعنا برای از بین بردن انواع عفونت در بدن مفید است.
۶. سایر گیاهان
علاوه بر گیاهانی که در بالا گفته شد مصرف آناناس، شیر، فلفل سیاه و موز نیز در درمان سل موثر هستند. همیشه قبل از استفاده از هر ماده غذایی و یا گیاه دارویی بهتر است با پزشک متخصص کودک خود مشورت کنید.
چگونه از ابتلای فرزندان خود به سل جلوگیری کنیم؟
خطر فعال شدن باکتری سل زمانی که سیستم ایمنی بدن به خطر می‌افتد افزایش می‌یابد. بنابراین، بهترین شکل محافظت، خوردن غذاهایی است که به بهبود سیستم ایمنی کمک می‌کنند. این موارد عبارت هستند از:
- ویتامین D: ویتامین D موجود در ماهی، تخم مرغ و پنیر به حفظ سیستم ایمنی بدن کمک می‌کند. از آن جایی که باکتری سل در افراد دارای سیستم ایمنی ضعیف بیشتر فعال می‌شود، ویتامین D می‌تواند به پیشگیری از سل در کودکان کمک کند.
- غذاهای غنی از آهن: آهن در مواد غذایی مانند کلم بروکلی، مرغ، ماهی قزل آلا و اسفناج یافت می‌شود. آهن یک تقویت کننده ایمنی است زیرا باعث رشد و عملکرد مناسب لنفوسیت‌ها یا گلبول‌های سفید خون می‌شود.
چه زمانی با پزشک خود تماس بگیرید؟
مراقب باشید تا ببینید آیا فرزندان شما هر یک از علائم ذکر شده در بالا را نشان می‌دهند یا خیر. بسیاری از علائم ذکر شده، مانند تب، ضعف و سرفه، به راحتی می‌توانند علائم سرماخوردگی باشند. با این حال، اگر بیش از چند روز ادامه داشت، باید فوراً کودک را نزد پزشک ببرید.
سل به طور گسترده در سراسر جهان شایع است و خطر مرگ و میر مربوط به این بیماری بالا است، به خصوص در کودکان خردسال زیر پنج سال. با این حال، درمان زودهنگام و مداوم پاسخ بسیار خوبی دارد، به طوری که اکثر کودکان ظرف چند ماه بهبود می‌یابند.
سوالات متداول
۱. کدام سل در کودکان شایع است؟
نوزادان و کودکان خردسال بیشتر از کودکان بزرگتر و بزرگسالان در معرض ابتلا به انواع شدید بیماری سل [مانند بیماری سل مغزی (مننژیت سل) یا بیماری سل میلیاری (بیماری سل در قسمت‌های مختلف بدن)] هستند.
۲. شایع‌ترین محل سل خارج قفسه سینه در کودکان چیست؟
شایع‌ترین تظاهرات خارج قفسه سینه سل در کودکان لنفادنیت گردنی است. توده دهانه رحم معمولاً بدون درد است و شامل گره‌های مات شده با پریادنیت قابل توجه است. آبسه سرد زمانی ایجاد می‌شود که ماده کازئوس مایع شود.
۳. تشخیص بالینی سل در کودکان چیست؟
علائم بیماری ریوی اولیه در جمعیت کودکان اغلب ناچیز است. تب، تعریق شبانه، بی‌اشتهایی، سرفه غیرمولد، ناتوانی در رشد و مشکل در افزایش وزن ممکن است رخ دهد. علائم بیماری به محل درگیر (ریوی یا خارج ریوی) بستگی دارد.
۴. محل اولیه سل در کودک چیست؟
معمولاً باکتری سل ابتدا ریه‌ها را آلوده می‌کند. اما سایر اندام‌ها مانند کلیه‌ها، ستون فقرات یا مغز ممکن است تحت تأثیر قرار گیرند. یک کودک ممکن است به باکتری سل مبتلا شود و بیماری فعال نداشته باشد.
۵. عوامل خطر ابتلا به سل در کودکان چیست؟
عوامل خطر مرتبط با سل ریوی عبارت هستند از: وضعیت اقتصادی – اجتماعی پایین (۷۹.۲ درصد)، سابقه تماس با منبع مبتلا به سل بزرگسالان (۷۲.۹ درصد)، قرار گرفتن در محل‌هایی با ازدحام بیش از حد (۷۲.۹ درصد)، عدم وجود تهویه مناسب در محیط زندگی کودک (۶۸.۸ درصد)، مصرف شیر غیر پاستوریزه (۴۵.۸ درصد) و سوء تغذیه شدید در بین کودکان زیر پنج سال با استفاده از پارامتر MUAC (12.5 درصد).
سخن آخر
سل (TB) یک عفونت مداوم (مزمن) ناشی از باکتری است. معمولاً ریه‌ها را آلوده می‌کند. اما سایر اندام‌ها مانند کلیه‌ها، ستون فقرات یا مغز ممکن است تحت تأثیر قرار گیرند. بیماری سل اغلب توسط مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (M. tuberculosis) ایجاد می‌شود. بسیاری از کودکان مبتلا به M. tuberculosis هرگز به سل فعال مبتلا نمی‌شوند و در مرحله نهفته سل باقی می‌مانند.
سل اغلب از طریق قطرات تنفسی یا سرفه در هوا منتقل می‌شود. باکتری سل زمانی که فرد مبتلا سرفه، عطسه، صحبت، آواز خواندن یا می‌خندد از طریق هوا پخش می‌شود. کودک معمولاً آلوده نمی‌شود مگر این که تماس مکرر با باکتری داشته باشد. به احتمال زیاد سل از طریق وسایل شخصی مانند لباس، ملافه، فنجان، ظروف غذاخوری، توالت یا سایر وسایلی که فرد مبتلا به سل لمس کرده است، سرایت نمی‌کند. جریان خوب هوا و تهویه مطبوع مهمترین راه برای جلوگیری از گسترش سل است.