رفتار تهاجمی در کودکان کم‌توان ذهنی و روش مواجه با آن

افراد کم‌توان ذهنی قادر به برقراری ارتباط موثر با اطرافیان خود نیستند، آن‌ها به سختی می‌توانند با دنیای پیرامون خود سازگار شوند و تعامل با همسالان و شرکت در فعالیت‌های گروهی برای این افراد دشوار است. افراد کم توتن ذهنی برای بیان احساسات خود دچار مشکل می‌شوند و نمی‌توانند روش درست مدیریت هیجانات روحی و احساسات خود را به خوبی به کار بگیرند. در ضمن برخی مشکلات جسمی و درد و ناراحتی‌های مزمن ممکن است آن‌ها را ذاتاً عصبی و ناسازگار کند. مجموعه این علل باعث می‌شوند تا کودکان کم‌توان ذهنی برای تخلیه هیجانات خود به رفتارهای تهاجمی و خشن روی بیاورند. به طور معمول این کودکان درک درستی از خطر و ناایمن بودن ندارند و ممکن است در مواجه با آن چه مورد پسند و قبولشان نیست دست به رفتارهای تهاجمی و آسیب‌رسان بزنند. سرزنش اطرافیان، سرخوردگی در جامعه، عدم پذیرش در بین همسالان، عقب ماندن از تحصیل، عدم کارایی در برخی امور و فعالیت‌های روزمره منجر به ایجاد احساس انزوا، تنهایی، طرد شدن، حقارت و ناامنی در آن‌ها می‌شود و در نهایت خشم و عدم کنترل احساسات منجر به بروز واکنش‌های خشن و تهاجمی در این کودکان می‌شود. ایجاد یک محیط تعاملی، آرام، امن و برخورد محترمانه و دوستانه می‌تواند به این کودکان کمک کند. متاسفانه معمولاً جامعه و اطرافیان چنین کودکانی شیوه صحیح برخورد با این کودکان را آموزش ندیده‌اند. پیشتر به کودکان کم‌توان ذهنی، عقب افتاده ذهنی اطلاق می‌شد که امروزه واژه کم‌توان جایگزین کلمه منفی و زشت عقب افتاده شده است که خود گامی در جهت آموزش جامعه و فرهنگ سازی محسوب می‌شود. تیم متخصص پینو بیبی در این مقاله قصد دارید تا شما را با روش درست برخورد با رفتار تهاجمی کودکان کم توان ذهنی آشنا کند پس مثل همیشه با پینو بیبی همراه باشید.

به چه کودکانی کم توان ذهنی گفته می‌شود؟

به طور معمول در بدو تولد کودکان با غربالگری از لحاظ ابتلا به انواع بیماری‌ها به خصوص بیماری‌های ژنتیکی غربالگری می‌شوند. اگر کودکی نتواند به نقاط عطف رشد در زمان استاندارد تقریبی تعیین شده از سوی مجامع و سازمان‌های پزشکی برسد، می‌توان گفت این کودک از لحاظ رشدی عقب افتاده است اما این عقب افتادگی ممکن است ناتوانی در صحبت کردن، تاخیر در راه رفتن و یا مشکلات ذهنی باشد. کودکان کم توان ذهنی ممکن است در همه جنبه‌های رشدی نسبت به همسالان خود تاخیر داشته باشند. مشکلات ذهنی در سال‌های اولیه تولد به طور کامل قابل ردیابی نیست اما ویژگی‌های ظاهری و تاخیر در رسیدن به نقاط عطف رشد کلیدی برای شناسایی کودکان کم توان ذهنی است.

معمولاً وقتی سخن از کودکان کم‌توان ذهنی به میان می‌آید، اکثر افراد به یاد کودکان دارای نقایص ژنتیکی مانند تریزومی ۲۱ یا داون می‌افتند اما کم‌توانی ذهنی می‌تواند به دلایل مختلف بروز پیدا کند که یکی از آن‌ها اختلالات ژنتیکی است. کم توانی ذهنی می‌توانند علل گوناگونی داشته باشد. همان طور که گفتیم آشناترین آن‌ها بروز ناهنجاری‌های ژنتیکی است که قبل از تولد و در دوران جنینی اتفاق می‌افتد. علت اصلی بروز اختلالات کروموزومی در دوران جنینی به طور دقیق مشخص نشده است اما متخصصان معتقدند سن بالای مادر، مصرف مواد مخدر و الکل، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی خطرناک، و برخی بیماری‌های عفونی می‌‌توانند در بروز ناهنجاری‌های و بیماری‌های ژنتیکی نقش داشته باشند.

گاهی برخی شرایط و مخاطرات قبل، حین و بعد از زایمان باعث تولد کودک کم‌توان ذهنی می‌شود. مجموعه این عوامل را علل پریناتال می‌نامند. دیستوشی زایمان، زایمان زودرس و تولد نوزاد نارس، هیپوکسی و کمبود اکسیژن، فشار و ضربه به سر هنگام تولد و داروهایی که مادر در هنگام بارداری مصرف می‌کند می‌تواند منجر به تولد یک نوزاد کم‌توان ذهنی شود.

در برخی موارد کودک نقص ژنتیکی ندارد و سالم متولد می‌شود اما به دلیل صانحه، بلع سموم، آسیب به سر، سوء تغذیه شدید و یا استعمال دخانیات توانایی ذهنی کارآمد خود را از دست می‌دهد. مسمویت با سرب، ابتلا به سیتومگالوویروس (CMV) و تریزومی ۲۱ شایع‌ترین علل کم‌توانی ذهنی هستند.

چرا کودکان کم‌توان ذهنی رفتار پرخاشگرانه دارند؟

اکثریت افراد گمان می‌کنند کودکان کم‌توان ذهنی دارای اختلالات روانشناسی هستند و این گونه کودکان را روان‌پریش و روان‌رنجور می‌پندارند، در صورتی که تنها ۵ درصد از کودکان کم‌توان ذهنی دارای اختلالات و ناهنجاری‌های روان‌پریشانه هستند. پس چرا کودکان کم توان ذهنی رفتارهای مهاجمانه و خشن دارند؟

برای درک این مسئله برای دقایقی خودتان را جای یک کودک کم توان ذهنی بگذارید. این کودکان توانایی برقراری ارتباط موثر و مطلوب با دیگران را ندارند، از بیان احساسات خود عاجز هستند، نسبت به همسالان خود کُندتر و ناکارآمدتر عمل می‌کنند و از همه بدتر مدام مورد قضاوت، نگاه‌های تحقیرآمیز و سرزنش‌گر دیگران قرار می‌گیرند؛ بودن در چنین شرایط نوعی استیصال، درماندگی و احساس عجز و ناتوانی به همراه دارد و در نهایت این احساسات منجر به فوران خشم و عصبانیت در این کودکان می‌شود.

نوع رفتارهای تهاجمی در کودکان کم‌توان ذهنی

این کودکان در موقع عصبانیت ممکن است دست به هر کاری بزنند و این می‌تواند بسیار خطرناک و ترسناک باشد. رفتار چنین کودکانی را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم کرد:

• آسیب به خود
• آسیب به افراد دیگران
• آسیب به اشیا و وسایل محیط

همان طور که پیشتر گفتیم این کودکان ادراک درست و روشنی از خطر، ناامن بودن و آسیب‌ رساندن ندارند و ممکن است متوجه نباشند که پرتاب یک سنگ بزرگ به سمت یک نفر ممکن است باعث مرگ او شود.

درمان رفتار تهاجمی در کودکان کم‌توان ذهنی

معمولاً‌ پزشکان برای کنترل هیجانات چنین کودکانی داروهای ضدروان‌پریشی را توصیه می‌کنند، این داروها اثرآرامبخشی دارد و می‌تواند با کنترل اضطراب و استرس به مدیریت رفتار در این کودکان کمک کند. از آن جا که هر داروهی شیمیایی عوارضی دارد و نمی‌توان برای همه یک دارو را تجویز کرد لذا لازم است تا کودک زیر نظر یک تیم متخصص و چندین درمانگر در حوزه‌های مختلف درمان را آغاز کند. نوع دارو، دوز مصرفی و مدت زمان مصرف دارو ممکن است برای هر فردی متفاوت باشد پس بهترین کار مراجعه به پزشک متخصص است. اما گاهی برخی از کودکان کم توان ذهنی با وجود مصرف دارو همچنان پرخاشگر هستند و در موقعیت‌های مختلف رفتاری خشن و تهاجمی نشان می‌دهند بنابراین بهترین راهکار برای والدین و مراقبین این کودکان آموختن شیوه مقابله با رفتار تهاجمی است. در ادامه چند راهکار برای پیشگیری و مواجهه با رفتار تهاجمی در کودکان کم توان ذهنی ارائه می‌شود، با پینو بیبی همراه باشید.

پیشگیری بهتر از درمان است

شعار «پیشگیری بهتر از درمان است» همواره کاربرد دارد و در هر زمینه‌ای صادق است. در مقابله با رفتار تهاجمی کودکان کم‌توان ذهنی بهتر روش پیشگیری است، بدین معنی که از قرار گرفتن کودک در شرایطی که رفتار تهاجمی از خودش نشان دهد، پرهیز شود. والدین و مراقبین کودک به خوبی می‌توانند چنین شرایطی را تشخیص دهند. هر کدام از ما فارغ از توانایی‌های ذهنی که داریم ممکن است در برخی شرایط و اوضاع عصبی شویم و از کوره دربرویم، کودکان کم‌توان ذهنی نیز از این قاعده مستثنی نیستند بنابراین لازم است تا بررسی شود چرا کودک رفتار تهاجمی از خود نشان می‌دهد.

به عنوان مثال برخی از این کودک به دلیل بیماری‌های زمینه‌ای که دارند ممکن است در صورت مصرف دیرهنگام داروها و یا فراموش کردن یک دوز دچار درد و ناراحتی جسمی شوند و این درد و ناراحتی منجر به بروز واکنش تهاجمی شود، لذا تنظیم دقیق زمان مصرف دارو می‌تواند یک راهکار ساده و کارا باشد. برخی دیگر از این کودکان ممکن است نسبت به گرسنگی خیلی حساس باشند و در صورت گرسنه ماندن عصبی و پرخاشگر شوند بنابراین تنظیم برنامه غذایی می‌تواند مانع از بروز ررفتار خشن در این کودکان شوند.

برای خوشحالی کودک کم‌توان ذهنی برنامه‌ریزی کنید

کودکان نیازمند تفریحات مفرح و شاد هستند. خنده و شادی بخشی از پروسه دوران کودکی است. برای شاد کردن کودک وقت صرف کنید. کودکان با چیزهای کوچک خوشحال خواهند شد. کشیدن نقاشی با رنگ انگشتی، کمک در درست کردن یک دسر خوشمزه، دانه‌ دادن به پرندگان، نوازش حیوانات، دیدن انیمیشن کمدی، بازی کردن همسالان، مجسمه‌سازی با خمیر بازی، درست کردن پازل، دویدن روی چمن، آب بازی کردن، قدم زدن در ساحل، جمع‌اوری صدف و برگ درختان و ….. هزاران فعالیت دیگر می‌توان به این لیست اضافه کرد. همه این فعالیت‌ها موجب مسرت و خوشحالی کودک خواهد شد. در کنار این فهالیت‌ها مهم‌ترین عامل خوشحالی کودک توجه، احترام و محبت والدین است، پس با کودک خود وقت بگذارنید و برای این که لبخند زیبایی روی لب‌های کودک‌تان بنشیند انرژی صرف کنید.

محیط امنی برای کودک ایجاد کنید

چیزی که بیش از همه برای کودکان کم‌توان ذهنی آزاردهنده است این است که گمان می‌کنند به خاطر معلولیت و مشکلاتی که دارند مورد توجه و محبت والدین خود قرار نمی‌گیرند. به آن‌ها عشق بورزید و به آن‌ها نشان دهید که دوستشان دارید. شاید این کودکان در بیان احساسات خود ناتوان باشند اما این بدان معنا نیست که آن‌ها عواطف ندارند و یا متوجه اتفاقات پیرامون خود نیستند. محبت کردن راهکار کلیدی برای ایجاد احساس امنیت و شادی در این کودکان است. نوازش کردن، شانه کردن موها، بوسیدن، در آغوش کشیدن، سخنان محبت‌آمیز و … روش‌هایی هستند که می‌توانید به کودک القا کنید که او را دوست دارید و وجود او برای شما ارزش دارد.

هرگز اجازه ندهید که دیگران کودک شما را با الفاظ زشت مانند عقب افتاده، منگول، خنگ و … صدا بزنند. به یاد داشته باشید که گوش‌های کودکان همواره برای شنیدن آن چه در مورد آن‌ها گفته می‌شود تیز و شنوا هستند پس در صحبت با دیگران مراقب باشید کودک خود را با چه کلماتی توصیف می‌کنید. اگر می‌خواهید درددل کنید و یا رخدادی را برای کسی تعریف کنید دق کنید که کودک در اطراف شما نباشد. گاهی کودک با شنیدن کلمات مایوس کننده و دیدن ناراحتی شما دچار خشم و عصبانیت می‌شود و ممکن است حتی این خشم را در خود نگه دارد تا در جایی که خودش مناسب می‌داند عصبانیت خود را بر سر یک فرد یا یک شی و یا حتی خودش خالی کند بنابراین باید مراقب خشم فروخورده این کودکان بود.

سخت‌گیر نباشید و کودک را تنبیه نکنید

کودکان کم‌توان ذهنی نسبت به همسالان خود ضعیف‌تر عمل می‌کنند، چنین کودکانی ممکن است در انجام وظایف کندتر عمل کنند، نتوانند به درستی وظیفه محول شده را به پایان برسانند، ممکن است در حین انجام یک کار آن را نیمه کار رها کرده و به سراغ کار دیگری بروند و … اما بروز همه این رفتارها از سوی یک کودک کم‌توان ذهنی طبیعی است. کم وکاستی‌های کودک را بپذیرید و به اندازه توانایی کودک از او انتظار داشته باشید. توقعات خود را در حد یک کودک کم‌توان ذهنی نگه دارید. او را به خاطری کندی، تاخیر و یا فراموش کاری تنبیه نکنید. بیاموزید چه کارهایی را کودک از روی عمد انجام می‌دهد و چه کارهای واکنش طبیعی کودک کم‌توان ذهنی است. برای مطالعه رفتار کودک از یک روان درمانگر و روانشناس کودک کمک بگیرید.

کودک را سرگرم کنید

سرگرمی و بازی روشی است که کودک می‌آموزد و شاد می‌شود. به علایق کودک خود توجه کنید سعی کنید دریابید چه نوع فعالیتی او را خوشحال و راضی می‌کند. اگر بازی و بودن در بین کودکان معمولی برای او چالش‌برانگیز است سعی کنید محیط‌هایی را بیابید که او بتواند با کودکان کم‌توان ذهنی دیگر ارتباط برقرار کند اما هرگز او را از برقراری ارتباط با دیگران منع نکنید. به نشانه‌های رفتاری کودک توجه کنید اگر بی‌حوصله و بی‌قرار است قطعاً در گام بعدی رفتاری تهاجمی از خود بروز خواهد داد، بنابراین پیش از این که کودک عصبانی شود و تصمیم بگیرد رفتار پرخاشگرانه بروز دهد او را سرگرم کنید. کتاب خواندن، نقاشی کشیدن، نواختن یک آلت موسیقیایی، درست کردن کاردستی، پازل درست کردن، بازی با لگو و اسباب‌بازی‌های جورچین و …. روش‌های مناسبی برای سرگرم کردن کودک هستند.

به احساسات کودک خود توجه کنید

کودکان کم‌توان ذهنی ممکن است در مورد کاری که می‌خواهند انجام دهند اصلاً فکر نکنند درست مانند کودکان بیش فعال به محض این که چیزی در ذهنشان می‌آید ان را عملیاتی می‌کنند. آن‌ها غالباً از عواقب کار خود آگاه نیستند. والدین و مراقبین کودکان کم‌توان ذهنی با دقت در کنش‌ها و واکنش‌های کودک به تدریج درمی‌یابند چه رفتارهای ممکن است کودک را عصبانی کند. چه چیزی باعث غمگین شدن کودک می‌شود و چه رفتارهایی او را افسرده و مغموم می‌سازد. علاوه بر این والدین به تدریج می‌توانند حدس بزنند که واکنش کودک بعد از هر کدام از این رفتارها چیست. برخی از کودکان پیش از بروز رفتار تهاجمی تغییر چهره می‌دهند و زبان بدن آن‌ها گویایی بروز یک رخداد نامناسب است، والدین باید چنین رفتارها و واکنش‌هایی را شناسایی کنند و سعی کنند تا جایی که ممکن است از بروز آن‌ها اجتناب کنند.

سخن آخر

کودکان کم‌توان ذهنی قادر به بیان احساسات و تخلیه هیجانات روحی خود نیستند، عدم برقراری ارتبا موثرو کارآمد با دنیای پیرامون و عدم تطبیق با شرایط محیط ممکن است منجر به بروز رفتار تهاجمی در کودکان کم‌توان ذهنی شود. مهم‌ترین فاکتور در مدیریت و کنترل کودکان کم‌توان ذهنی ابراز عشق و علاقه باه این کودکان و توجه به نیازهای جسمی و عاطفی آن‌هاست. مقابله و گرفتن گارد، تنبه و سرزنش و رفتارهای تلافی‌جویانه در برابر این کودکان آن‌ها را در بروز رفتارهای خشن و تهاجمی بیشتر ترغیب می‎‌کند تا جایی که ممکن است آن‌ها در پی ناتوانی از بروز احساس خشم و نفرت خود، به خودشان آسیب بزنند و این می‌تواند بسیار خطرناک باشد.