آیا شیری که در پستان می‌ماند فاسد است؟

آیا شیر مادر فاسدشدنی است؟

دوران شیردهی نیز مانند دوران بارداری پر از چالش و دغدغه برای مادران است. مادران جوان برای تغذیه نوزاد تازه متولد شده خود سوالات زیادی دارند و این ابهامات ذهنی باعث ایجاد استرس در این بانوان می‌شود. مادران همواره نگران کافی نبودن میزان شیر خود هستند؛ در مورد نگهداری شیر دوشیده شده سوالات زیادی دارند و ممکن است نسبت به فاسد شدن شیر مادر نیز سوالانی در ذهن داشته باشند. از آنجا که فواید شیردهی برای مادران و نوزادان بسیار زیاد است تیم پینو بیبی توصیه می‌کند تا مادران همواره برای تغذیه نوزاد از شیر خود استفاده کنند و دغدغه‌های ذهنی خود را با خواندن مقالات مجله اینترنتی پینو بیبی برطرف کنند. در این مقاله به بررسی نشانه‎‌های فاسد شدن شیر مادر خواهیم پرداخت و به این سوال پاسخ خواهیم داد که آیا اساساً شیر مادر در پستان فاسد می‌شود یا خیر؟

آیا شیری که در پستان می‌ماند فاسد است؟

شاید بهتر باشد این سوال را به گونه‌ای دیگر مطرح کنیم به عبارت دیگر آیا شیر مادر فاسد می‌شود؟ در زمان حاملگی، تغییرات آشکاری در پستان‌ها مشاهده می‌شود که این تغییرات بخشی از تغییرات گسترده فیزیولوژیکی است که در بدن زن آبستن رخ می‌دهد. جفت در حال رشد باعث ترشح هورمون‌های استروژن و پروژسترون می‌شود که این هورمون‌ها سبب تغییراتی در سینه‌ها (پستان) می‌شوند. پستان‌ها تا قبل از حاملگی، دارای بافت حمایتی و محافظ، غدد شیری و چربی هستند. در زمان بارداری این بافت‌ها دچار تغییرات بسیاری می‌شوند. این تغییرات شامل پستان‌های متورم، حساس به لمس و تیره شدن نوک سینه‌ها (آرئولا) است، که جز اولین نشانه‌های بارداری است. علامت دیگری که نشان می‌دهد پستان‌ها در حال آماده شدن برای شیرسازی و شیردهی هستند، برآمدگی‌های روی هاله رنگی اطراف نوک پستان‌ها هستند که در دوران بارداری بزرگ‌تر و محسوس‌تر می‌شوند این غدد به غدد مونتگومری معروف هستند. غدد مونتگومری در دوران حاملگی شروع به ترشح چربی‌ می‌کنند، به این ترتیب نوک پستان چرب می‌شود. این عمل مانع خشک شدن، ترک‌خوردگی نوک پستان و عفونت پستان در هنگام شیردهی می‌شود.

شاید دانستن این نکته برای شما جالب باشد که پستان‌های نوزادان دختر، از زمانی‌که یک جنین شش هفته‌ای در رحم مادرشان هستند خود را برای بارداری در آینده آماده می‌کنند. در بدو تولد مجاری اصلی شیری برای عبور و انتقال شیر شکل می‌گیرند. البته غدد شیری تا قبل از بلوغ تقریباً آرام هستند و در حالت خاموش به سر می‎برند و با ترشحات شدید هورمون استروژن در زمان بلوغ، رشد و بزرگ شدن غدد اتفاق می‌افتد. در دوران آبستنی گویی دوباره طوفانی به راه افتاده است این غدد فعالیت‌شان افزایش می‌یابد. رشد غدد شیری تا زمان زایمان و تولد نوزاد ادامه دارد.

تولید شیر درون پستان‌های مادر

مجاری شیری شبکه گسترده و پیچیده‌ای را در بافت پستان راه‌اندازی می‌کنند که در بین این مجاری، سلول‌ها و غدد شیری قرار دارند. در زمان آبستنی؛ تعداد و اندازه این مجاری شیری تحت تاثیر ترشحات هورمونی افزایش می‌یابد. مجاری شیری به مجراها یا کانال‌های کوچکتری در نزدیکی دیواره پستان تقسیم می‌شوند که این مجراها را داکتول (مجراچه) می‌گویند و در انتها هر مجراچه، دسته‌ای از کیسه‌های کوچک شبیه به خوشه انگور ختم می‌شود که به آن آلوئول می‌گویند. هر خوشه یا دسته از آلوئول را یک لوبول می‌گویند و یک خوشه از لوبول نیز یک لوب است. هر پستان حدود ۱۵ تا ۲۰ لوب و یک مجرای شیری به ازای هر لوب دارد.

در زمان حاملگی با ترشح هورمون پرولاکتین، این آلوئول‌ها تحریک شده و به فعالیت می‌پردازند. این غدد شیری، پروتئین، هیدرات‌های کربن (قندها)، چربی را از خون گرفته و شیر تولید می‌کنند. شبکه سلولی اطراف آلوئول باعث فشرده شدن غدد شده و شیر را به سمت مجراچه هدایت می‌کنند. به همین ترتیب از مجراچه به مجرای بزرگتر هدایت می‌شود و در طول سه ماهه دوم حاملگی سیستم مجاری شیری به تکامل می‌رسد. حتی اگر جنین پیش از زمان تعیین شده به دنیا بیاید و زایمان اتفاق بیفتد این مجاری آماده هستند که مادر بتواند به این نوزاد نارس شیر بدهد. لذا این باور که آیا شیر باقی مانده در پستان فاسد می‌شود یا فاسد است را رد می‌کند زیرا همانطور که در ساختار طبیعی تولید شیر در پستان گفته شد از مدت‌ها قبل از زایمان و تکامل جنین، شیر در غدد شیری آماده شده است.

شیر موجود در پستان بعد از زایمان

شیر تا زمانی‌که در پستان مادر قرار دارد هرگز خراب یا فاسد نمی‌شود. این شیر دچار ترشیدگی نیز نمی‌شود. اما اگر مادری به دلایلی شیر را دوشید و قصد نگهداری این شیر را برای مدت زمانی معینی را داشت چه کار کند؟ چه روش‌های برای نگهداری این شیر وجود دارد؟ آیا این شیر خواص خود را در خارج از پستان از دست نداده است؟ در این مقاله سعی می‌کنیم به این سوالات پاسخی در خور بدهیم.

زمان تولید اولین شیر بعد از زایمان

در طول روزهای نخست پس از زایمان، شیری در پستان‌های مادر تولید می‌شود که به آغوزه معروف است. این شیر خامه‌ای، با میزان بالا پروتئین و چربی اندک است. گاهی در هفته‌های آخر بارداری چند قطره از مایعی غلیظ و زرد رنگ از پستان زن باردار به خارج نشت می‌کند. حتی برخی از زنان حامله این نشانه را در همان سه ماهه دوم حاملگی تجربه می‌کنند. آغوز زمانی تولید می‌شود که سلول‌های مرکزی آلوئل‌های ریزش پیدا می‌کند و به شکل مایعی از طریق مجاری شیری به نوک پستان می‌رسد. چون این شیر دارای چربی اندکی است به راحتی قابل هضم است و سرشار از آنتی‌بادی برای نوزادی است که سیستم ایمنی او هنوز آمادگی مبارزه با بیماری‌های عفونی را ندارد.

زمان تولید شیر اصلی بعد از زایمان

بعد از گذشت ۲ تا ۴ روز از زایمان، شیر اصلی تولید و سنتز می‌شود. در زنانی که سابقه بارداری قبلی را دارند تولید شیر نسبت به بارداری اولی سریع‌تر اتفاق می‌افتد، درست زمانی که جفت به عنوان منبع اصلی تولید کننده هورمون‌های استروژن و پروژسترون در زمان زایمان دفع می‌شود. سطح این دو هورمون به طور ناگهانی افت پیدا می‌کند. در مقابل ترشح هورمون پرولاکتین افزایش می‌یابد. این هورمون به پستان‌ها پیامی مخابره می‌کند مبنی بر این‌که تولید شیر را برای تغذیه نوزاد افزایش دهد.

افزایش هورمون پرولاکتین علاوه بر افزایش تولید شیر، حس مادرانه را نیز در زن قوی می‌کند برای همین به این هورمون؛ هورمون مادری نیز گفته می‌شود. بدن مادر در زمانی‌که برای شیردهی آماده می‌شود، خون اضافه‌ای را به سمت آلوئل‌های پستان پمپاژ کرده و باعث سفت شدن پستان‌ها می‌شود. علت درد و تورم پستان‌ها در روزهای نخست پس از زایمان؛ تورم رگ‌های خونی و تورم بافت خود پستان و تجمع شیر در غدد و مجاری پستان است. شیردهی مکرر در چند روز اول پس از از زایمان به بهبود این شرایط و کاهش درد تورم پستان کمک می‌کند.

مسیر جریان شیر از پستان تا دهان نوزاد

تغذیه نوزاد از شیر مادر با مکیدن پستان آغاز می‌شود. برای این که شیر به نوزاد برسد لازم است که در آلوئل‌های پستانی شیر تجمع یابد و با اولین مکیدن‌های نوزاد، اعصاب پستان تحریک و پیامی را به غده هیپوفیز مادر ارسال می‌کند که غده هیپوفیز در پاسخ به این پیام، اقدام به ترشح دو هورمون اکسی توسین و پرولاکتین می‌کند. نکته جالب این است که زمانی‌ که نوزاد گریه می‌کند و مادر صدای گریه نوزاد را می‌شنود یا مادر به فکر شیر دادن به نوزاد است این وقایع نیز رخ می‌دهد. زمانی ‌که شیر در پستان‌ها جمع شد، هورمون اکسی توسین باعث بروز انقباضاتی در سلول‌های اطراف آلوئول شده که سرشار از شیر هستند و در نتیجه این انقباضات شیر به خارج از ترشح می‌شود. این مایع مغذی (شیر) به مجاری شیری تخلیه شده و با مکیدن پستان توسط نوزاد، فشار وارده بر آرئولا پستان، شیر به سمت دهان نوزاد روانه می‌شود.

نکات جالب شیردهی

• برخی مادران در روزهای نخست شیردهی هنگامی‌که نوزاد پستان‌هایشان را می‌مکد دچار درد و دل پیچه می‌شوند. این دردها اندک هستند و به خاطر این که هورمون اکسی توسین در تلاش است تا اندازه رحم را به حالت اولیه قبل از حاملگی برگرداند؛ می‌باشد و جای نگرانی نیست.
• برخی مادران در هنگام شیردهی احساس آرامش و نشاط می‌کنند. برخی اظهار می‌دارند که در زمان شیردهی میزان اضطراب آن‌ها کاهش می‌یابد.
• برخی از مادران احساس خواب آلودگی و تشنگی را در زمان شیردهی تجربه می‌کنند که نشانه‌ای از تغذیه درست نوزاد است.
• وقتی جریان شیر در بدن زنان شیرده افزایش می‌یابد. در اثرات انقباضات آلوئول‌های غدد پستان که سرشار از شیر هستند، برخی از مادران احساس سوزش، گزیدگی و یا حس سوزن سوزن شدن را در پستان‌های خود تجربه می‌کنند.
• گاهی هنگام خروج شیر از نوک پستان، شیر نشت کرده و یا با فشار به بیرون پاشیده می‌شود، جای نگرانی نیست کافی که مادر با دست یک فشار ملایم به نوک پستان وارد کرده و سبب توقف خروج شیر شود.
• از نکات زیبای حیات و خلقت این است که این کارخانه شیرسازی، هر چه تقاضا بیشتر باشد شیر بیشتری تولید می‌کند یعنی هر چه مادر بیشتر به نوزاد خود شیر بدهد، بدن مادر شیر بیشتری تولید می‌کند.

سوال اساسی این است که چه زمان شیر مادر خراب می‌شود؟

بسیاری از مادران برخلاف طیف دیگری که فرزندان خود را با شیر خشک تغذیه می‌کنند تمایل دارند نوزاد همواره از شیر مادر تغذیه کند. لذا بسیاری از زنان شاغل به دنبال راهی برای حل این مشکل و تغذیه نوزاد خود با شیر خودشان هستند. این مادران شاغل در طول روز که در منزل نیستند و امکان تغذیه نوزاد خود را در محل کار ندارند مقادیری از شیر خود را دوشیده و در منزل جهت تغذیه نوزاد می‌گذارند. اما سوال این است آیا این شیر خارج از پستان مادر فاسد نمی‌شود و ارزش غذایی خود را حفظ می‌کند. لازم است تا خصوصیات شیر فاسد و ناسالم را شناخته تا اگر شیر مادر این خصوصیات را داشت نوزاد از آن شیر تغذیه نکند.

• شیر فاسد شده رنگ و شکل آن تغییر می‌یابد، رنگ شیر به زرد – آبی و یا قهوه‌ایی در می‌آید.
• شیر دو فازی می‌شود یک بخش غلیظ و یک بخش آبکی و شفاف‌تر.
• شیر دوشیده شده در محیط اتاق اگر خنک باشد تا ۶ ساعت ماندگاری دارد. اما در محیط گرم بیشتر از ۳ ساعت این شیر ماندگاری ندارد. بنابراین این شرایط را در موقع تغذیه نوزاد با شیر دوشیده شده در نظر داشته باشید.
• شیر دوشیده شده در شرایط نگهداری استاندارد را بیشتر از ۳ روز نباید مصرف نمود.
• طعم شیر را قبل از تغذیه نوزاد بچشید چنانچه مزه ترشیدگی می‌دهد این شیر را دور بریزید.
• شیری که دوشیده می‌شود بعد از گذشت چند ساعت، طعم و بوی شبیه به صابون به خود می‌گیرد که این دلیلی بر فاسد شدن شیر نیست. اما اگر نوزاد از خوردن این شیر ممانعت کرد حتماً شیر را جوشانده تا بوی آن از بین برود و نوزاد بتواند از این شیر تغذیه کند.

شرایط نگهداری شیر دوشیده شده را نیز رعایت کرد

برای پیشگیری از خراب شدن شیر بهتر است دمای محیط پایین باشد در این شرایط خارج از یخچال تا حدود ۶ ساعت می‌توان شیر را نگه داشت.

نگهداری شیر دوشیده شده برای مدت طولانی‌تر در یخچال امکان پذیر است و بهتر است این شیر را در طبقات پایین تر یخچال نگهداری کنید.

شیر دوشیده شده را حتماً در یک ظرف تمیز، استریل و در بسته نگهداری کنید. بهتر است جنس ظرف نگهداری کننده شیر، شیشه‌ای باشد. از نگهداری شیر در ظروف فلزی جدا خودداری کنید. چنان‌چه ظروف وکیوم‌دار در دسترس است این ظروف مناسب هستند زیرا مانع ورود هوا به داخل ظرف می‌شود.

نگهداری طولانی مدت شیر در فریزر نیز امکان پذیر است. قبل از تغذیه نوزاد با شیر صبر کنید تا دمای شیر به دمای استاندارد برسد و چون در طی فریز شدن شیر، بخش‌های جامد شیر (شیر یک محلول امولسیون است) به صورت خامه از شیر جدا شده است، با تکان دادن ظرف، محلول شیر را یکدست و یکسان کنید. 

علل فساد شیر مادر

گاه شیر مادر در درون خود پستان نیز مناسب تغذیه نوزاد نیست. عواملی که بر سلامت شیر مادر اثر می‌گذارد عبارتند از:

• حاملگی در زمان شیردهی: اگر زمانی‌که مادر در حال شیردهی به نوزاد خود است باردار شود، به احتمال زیاد این شیر فاسد خواهد شد. عامل این فساد تغییرات هورمونی در بدن مادر است.
• استرس و افسردگی بعد از زایمان، بر روی شیر مادر اثر می‌گذارد و در شرایط شدید شیر مادر را فاسد می‌کند.
• مصرف غذاهای فست فود: مادران شیرده در دوران شیردهی باید از خوراک‌های مفید و مغذی جهت افزایش تولید شیر بهره برند. غذاهای مضر و فست فود علاوه بر این‌ که مغذی نیستند حاوی ترکیبات نگهدارنده و سمی هستند که در کل سلامت مادر و نوزاد را به مخاطره می‌اندازد و البته کیفیت شیر را نیز دستخوش تغییر می‌کنند و این شیر مناسب نوزاد نیست.
• نزدیکی و مقاربت: ایجاد رابطه در زمان شیردهی اگر زیاد تکرار شود، می‌تواند باعث کاهش شیر و خراب شدن شیر مادر شود زیرا با بالا رفتن حرارت بدن مادر، شیر مادر بو گرفته و نوزاد معمولاً از خوردن این شیر امتناع می‌کند.

خصوصیات شیر سالم

• رنگ شیر سالم سفید است.
• شیر سالم دارای طعم دل‌پذیر است و هیچ بوی بدی از آن استشمام نمی‌شود.
• مزه شیر سالم نباید تلخ و یا شور باشد.
• اگر هنگام جوشاندن شیر دوشیده شده کف روی شیر زیاد باشد دلیلی بر نفخ بدن مادر است که تغذیه نوزاد با این شیر باعث ایجاد کولیک در کودک می‌شود.
• ساختار یک شیر سالم باید یکنواخت و یکسان باشد، در شیر فاسد بخش‌های آبکی و جامد و لخته‌ای وجود دارد.
• شیر سالم باید غلظت مناسب و متعادلی داشته باشد شیر نباید بیش از اندازه غلیظ یا رقیق باشد. به عبارتی نه خیلی رقیق باشد که جاری شود و نه زیاد غلیظ باشد که حالت راکت و ساکن به خود بگیرد.
  • برای رفع رقیق بودن شیر مادر نکات ذیل را باید رعایت کند:
    • خواب مناسب و با کیفیت
    • تغذیه مناسب و سالم و کافی
    • دوری از افسردگی و ناراحتی
    • عدم انجام ورزش‌های سنگین یا فعالیت‌های بدنی سنگین
  • برای رفع غلظت زیاد شیر؛ مادر باید نکات ذیل را رعایت کند:
    • نوشیدن مایعات و آبمیوه‌های طبیعی به اندازه کافی
    • مصرف آبلیمو، آب هویج
    • برای کاهش چربی شیر مادر می‌تواند از سوپ‌های جو تغذیه کند و همچنین استعمال زنجبیل و زردآلو نیز در این امر موثر هستند.
    • استفاده کمتر از چربی‌های ناسالم و جایگزین کردن آن‌ها با چربی‌های غیراشباع و امگا ۳