مادر شیرده تمام هیدراتاسیون و مواد مغذی مورد نیاز یک نوزاد در حال رشد را برای ۴ تا ۶ ماه اول زندگی تامین می‌کند. در دوران بارداری، بدن با تحریک رشد و نمو مجاری شیری منشعب و آلوئول‌های پوشیده از لاکتوسیت‌های ترشح کننده شیر و با ایجاد آغوز، برای شیردهی آماده میشود. این عملکردها به عملکرد چندین هورمون از جمله پرولاکتین نسبت داده میشود. پس از زایمان، شیر دادن باعث ترشح اکسی توسین میشود که سلول‌های میواپیتلیال را تحریک می‌کند تا شیر را از آلوئول‌ها ترشح کنند. سپس شیر مادر به سمت منافذ نوک سینه تخلیه میشود تا توسط نوزاد شیرخوار مصرف شود. آغوز، شیری که در اولین روزهای پس از زایمان تولید میشود، ایمونوگلوبولین‌هایی را فراهم می‌کند که دفاع ایمنی نوزاد را افزایش می‌دهد. آغوز، شیر انتقالی و شیر مادر بالغ برای هر مرحله از رشد نوزاد مناسب هستند و شیردهی به دستگاه گوارش نوزاد کمک می‌کند، مکونیوم و پاکسازی بیلی روبین را دفع کند. روند سنتز و ترشح شیر از ابتدا تا انتهای شیردهی تغییر می‌کند. شیر پیشین تشنگی شیرخوار را برطرف می‌کند، در حالی که شیر عقبی اشتهای شیرخوار را برطرف می‌کند و او را سیر می‌کند. در این مقاله با پینو بیبی همراه باشید تا مورد بافت پستان و نقش آن در تغذیه نوزاد بیشتر بدانید.
بافت پستان چگونه است؟
پستان‌ها از بافت سینه (که بافت غده‌ای نیز نامیده میشود) و چربی، همراه با اعصاب، سیاهرگ‌ها، شریان‌ها و بافت همبند که به نگه داشتن همه چیز در جای خود کمک می‌کند، تشکیل شده است. بافت پستان شبکه پیچیده‌ای از لوبول‌ها (کیسه‌های گرد کوچکی که شیر تولید می‌کنند) و مجاری شیر (کانال‌هایی که شیر را از لوبول‌ها به دهانه‌های نوک پستان در طول شیردهی می‌رسانند) به شکلی شبیه خوشه‌های انگور است. این دسته‌ها را لوب می‌نامند. عضله اصلی قفسه سینه (عضله سینه‌ای) بین سینه و دنده‌ها در دیواره قفسه سینه قرار دارد و انواع بافت پستان زنان و افراد AFAB را تشکیل می‌دهد. ماهیچه‌ها، سینه‌ها را به دنده‌ها متصل می‌کنند. سه نوع مختلف بافت پستان در زنان عبارت هستند از:
- بافت غده‌ای: که به آن لوبول نیز می‌گویند، بافت غدد جهت شیردهی، شیر تولید می‌کند.
- بافت پیوندی یا فیبری: این بافت، بافت غده‌ای و بافت چربی پستان را در جای خود نگه می‌دارد.
- بافت چربی: این بافت نواحی بین بافت غده‌ای و همبند را پر می‌کند و اندازه پستان را در زنان تعیین می‌کند.
مردان و افراد AMAB دارای بافت غده‌ای ژنیکوماستی و بافت چربی هستند. بافت غده‌ای آنها حاوی مجاری شیری توسعه نیافته است.
متخصصان تمام بافت‌های غیرچرب را بافت فیبروگلاندولار می‌نامند. هم چنین نوارهایی از بافت همبند پشتیبانی کننده و انعطاف‌پذیر به نام رباط وجود دارد که از پوست تا دیواره قفسه سینه کشیده میشود تا بافت سینه را در جای خود نگه دارد. عضله نیز نقش مهمی دارد. عضله سینه‌ای در برابر دیواره قفسه سینه در زیر هر دو سینه قرار دارد و از آنها حمایت می‌کند. رگ‌های خونی اکسیژن را به بافت پستان می‌رسانند و مواد زائد را از آن دور می‌کنند.
آناتومی پستان‌ها چگونه است؟
بخش‌های مختلفی در آناتومی پستان زنان وجود دارد، از جمله:
- بافت چربی: پستان عمدتاً از بافت چربی (بافت لیپید) تشکیل شده است. از استخوان ترقوه تا زیر بغل و در سراسر قفسه سینه امتداد دارد.
- لوب: هر پستان بین ۱۵ تا ۲۰ لوب و یا بخش دارد. این لوب‌ها مانند پره‌های روی یک چرخ، نوک پستان را احاطه کرده‌اند.
- بافت غده‌ای (لوبول): این بخش‌های کوچک بافتی که در داخل لوب‌ها یافت می‌شوند، دارای غدد ریز پیاز مانند در انتهای آن هستند که شیر تولید می‌کنند.
- مجاری شیر (پستانی): این لوله‌ها یا مجاری کوچک، شیر را از بافت غدد (لوبول‌ها) به نوک پستان‌ها منتقل می‌کنند. تعداد مجراهای موجود در مجاری ترشح کننده شیر متفاوت برآورد شده است.
- نیپل (نوک سینه): نوک پستان در مرکز هاله پستان قرار دارد. هر نوک پستان حدود ۹ مجرای شیر و هم چنین صدها عصب دارد.
- آرئول: آرئول ناحیه دایره‌ای تیره‌تر پوست است که نوک سینه را احاطه کرده است. آرئول‌ها غده‌هایی به نام غدد مونتگومری دارند که یک روغن روان کننده ترشح می‌کنند. این روغن از نوک پستان و پوست در برابر چروک شدن در دوران شیردهی محافظت می‌کند.
- رگ‌های خونی: رگ‌های خونی خون را در سراسر سینه، پستان و بدن به گردش در می‌آورند.
- عروق لنفاوی: بخشی از سیستم لنفاوی، این رگ‌ها لنف را منتقل می‌کنند، مایعی که به سیستم ایمنی بدن کمک می‌کند تا با عفونت مبارزه کند. عروق لنفاوی به غدد لنفاوی، که در زیر بغل، در قفسه سینه و در جاهای دیگر یافت می‌شوند، متصل می‌شوند.
- غدد لنفاوی: اندام‌های کوچکی که به مبارزه با عفونت کمک می‌کنند.
- اعصاب: نوک پستان‌ها (نیپل) دارای صدها انتهای عصبی هستند که آنها را به لمس بسیار حساس می‌کند.
تغییرات پستان در دوران کودکی و نوجوانی
در طول دوران کودکی، دختران دارای تکه کوچکی از بافت سینه نابالغ هستند. در دوران بلوغ، هورمون‌های تولید شده توسط تخمدان‌ها و غده هیپوفیز (بخشی از مغز که رشد و سایر غدد بدن را کنترل می‌کند) باعث رشد پستان‌ها میشود. این باعث میشود مجاری شیر کشیده شده و منشعب‌تر شوند. سپس بافت سینه به یک سیستم بالغ از لوبول‌ها و مجاری تبدیل میشود.
تغییرات ساختار پستان در بانوان بالغ
زنان بالغ در هر سینه ۱۵ تا ۲۰ لوب دارند. هر لوب ۲۰ تا ۴۰ لوبول دارد. مجاری شیر کوچک به لوبول‌ها متصل می‌شوند. این مجراها مانند شاخه‌های ساقه انگور به هم می‌پیوندند و به تدریج مجاری بزرگتری را تشکیل می‌دهند. در هر سینه حدود ۱۰ سیستم مجرای وجود دارد که هر کدام دهانه مخصوص به خود را در نوک پستان دارند. اگر چه پستان بعد از بلوغ، بالغ میشود، بافت پستان تا زمان بارداری غیرفعال می‌ماند.
تغییرات ساختار پستان در بارداری و شیردهی
در دوران بارداری، لوبول‌ها رشد کرده و شروع به تولید شیر می‌کنند. سپس شیر در مجاری ترشح میشود تا مادر بتواند به نوزادش شیر دهد. بافت عضلانی در نوک پستان‌ها به آنها اجازه می‌دهد در پاسخ به تحریک و یا شیردهی نعوظ پیدا کنند. بافت عضلانی اطراف لوبول‌ها به فشار دادن شیر به داخل مجاری کمک می‌کند. غدد روی آرئول (دایره سایه دار پوست اطراف نوک پستان) در طول شیردهی مقدار کمی مایع برای روان کردن نوک پستان آزاد می‌کنند.
تغییرات ساختار پستان بعد از یائسگی
پس از یائسگی (زمانی که تخمدان‌ها تولید هورمون‌ها را متوقف می‌کنند و زن پریود نمی‌شود)، تعداد لوبول‌ها کاهش می‌یابد و اندازه آن‌هایی که باقی می‌مانند کوچک می‌شوند. با کاهش بافت پستان در دوران یائسگی، تراکم پستان نیز ممکن است کاهش یابد.
- قبل از یائسگی، پستان‌ها، بافت پستانی بیشتری نسبت به بافت چربی دارند (تراکم سینه بیشتر).
- پس از یائسگی، سینه‌ها معمولاً چربی بیشتری نسبت به بافت پستانی دارند (تراکم سینه کمتر).
این تغییر طبیعی در تراکم پستان ارزیابی ماموگرافی غربالگری زنان را پس از یائسگی آسان‌تر می‌کند.
روند شیردهی
شیردهی فرآیندی است که طی آن شیر از غدد پستانی سینه زن پس از زایمان در پاسخ به مکیدن نوک پستان (نیپل) توسط نوزاد ترشح میشود. شیر مادر تغذیه ایده آل و ایمنی غیرفعال را برای نوزاد فراهم می‌کند، انقباضات خفیف، رحم را تشویق می‌کند تا رحم را به اندازه قبل از بارداری بازگرداند و باعث افزایش متابولیک قابل توجهی در مادر میشود و ذخایر چربی ذخیره شده در دوران بارداری را مصرف می‌کند.
ساختار پستان شیرده چگونه می‌باشد؟
غدد پستانی، غدد عرق اصلاح شده هستند. پستان زن غیر باردار و غیر شیرده عمدتاً از بافت چربی و کلاژن تشکیل شده است و غدد پستانی نسبت بسیار کمی از حجم سینه را تشکیل می‌دهند. غده پستانی از مجاری شیری انتقال دهنده شیر تشکیل شده است که در طول بارداری در پاسخ به استروژن، هورمون رشد، کورتیزول و پرولاکتین منبسط و منشعب می‌شوند. علاوه بر این، در پاسخ به پروژسترون، دسته‌هایی از آلوئول‌های سینه از مجاری جوانه می‌زنند و به سمت بیرون به سمت دیواره قفسه سینه منبسط می‌شوند. آلوئول‌های سینه ساختارهای بالون مانندی هستند که با سلول‌های مکعبی ترشح کننده شیر و یا لاکتوسیت‌ها پوشانده شده‌اند که توسط شبکه‌ای از سلول‌های میواپیتلیال انقباضی احاطه شده‌اند. شیر از لاکتوسیت‌ها ترشح میشود، آلوئول‌ها را پر می‌کند و در مجاری فشرده میشود. خوشه‌هایی از آلوئول‌ها که به مجرای مشترک تخلیه می‌شوند، لوبول نامیده می‌شوند. ماده شیرده دارای ۱۲ تا ۲۰ لوبول است که به صورت شعاعی در اطراف نوک پستان سازماندهی شده‌اند. شیر از مجاری شیری به سینوس‌های شیری تخلیه میشود که با سوراخ‌های ۴ تا ۱۸ در نوک پستان به هم می‌رسند که به آن منافذ نوک سینه می‌گویند. برجستگی‌های کوچک آرئول (پوست تیره اطراف نوک پستان) غدد مونتگومری نامیده می‌شوند. آنها برای پاکسازی دهانه نوک پستان و جلوگیری از ترک خوردن و شقاق نوک پستان در دوران شیردهی، روغن ترشح می‌کنند. مجاری به نوک پستان نزدیک‌تر می‌شوند، مجراها می‌توانند نزدیک به سطح پوست قرار گیرند و به راحتی قابل تراکم باشند، اکثر بافت غدد در ۳۰ میلی متری نوک پستان یافت میشود.
| پستان راست | پستان چپ | |
| تعداد لوب | ۱۵ – ۲۰ | ۱۵ – ۲۰ |
| تعداد لوبول | ۱۲ – ۲۰ | ۱۲ – ۲۰ |
| تعداد کل مجراها | ۲۲ | ۲۲ |
| تعداد مجاری شیری فعال | ۱۰ – ۱۲ | ۱۰ -۱۲ |
| تعداد منافذ نوک پستان | ۴ – ۱۸ | ۴ – ۱۸ |
| قطر نیپل | ۲.۴±۱۵.۸ میلی متر | ۱.۸±۱۵.۷ میلی متر |
| قطر مجاری شیری غیرفعال | ۱.۹±۰.۶ میلی متر | ۹۰.۷±۲.۰ میلی متر |
| قطر مجاری اصلی | ۲.۹±۹.۲ میلی متر | ۲.۹±۹.۶ میلی متر |
| قطر مجاری شیری | ۰،۷±۲،۱ میلی متر | ۰،۶±۱،۹ میلی متر |
| قطر مجاری اصلی خروجی شیر | ۱،۲۵±۰،۶۸ میلی متر | ۱،۳۵±۰۵۸ میلی متر |
| میزان خروجی شیر از سینه مادر | ۱۲۱±۴۰۷ گرم | ۱۰۱±۳۸۷ گرم |
| ذخیره‌سازی شیر | ۵۴±۱۷۵ گرم | ۵۱±۱۶۹ گرم |
فرآیند شیردهی
هورمون پرولاکتین هیپوفیز در ایجاد و نگهداری شیر مادر نقش اساسی دارد. هم چنین برای بسیج ریز مغذی‌های مادر جهت سنتز در شیر مادر حائز اهمیت است. نزدیک به هفته پنجم بارداری، سطح پرولاکتین در گردش، شروع به افزایش می‌کند و در نهایت به حدود ۱۰ تا ۲۰ برابر غلظت آن قبل از بارداری می‌رسد. قبلاً اشاره کردیم که در دوران بارداری، پرولاکتین و سایر هورمون‌ها پستان‌ها را از نظر تشریحی برای ترشح شیر آماده می‌کنند. سطح پرولاکتین در اواخر بارداری، در حدی است که تولید شیر را آغاز کند. با این حال، استروژن، پروژسترون و سایر هورمون‌های جفتی (هورمون‌های مترشح از جفت مثل hCG) سنتز شیر با واسطه پرولاکتین را در دوران بارداری مهار می‌کنند. تا زمانی که جفت خارج نشود، این مهار برداشته نشده و تولید شیر شروع میشود.
پس از زایمان، سطح پایه پرولاکتین به شدت کاهش می‌یابد، اما برای تحریک تولید شیر برای تغذیه بعدی به مدت یک ساعت در طول هر شیردهی بازیابی میشود. با هر بار افزایش پرولاکتین، استروژن و پروژسترون نیز اندکی افزایش می‌یابد.
هنگامی که شیرخوار شروع به خوردن شیر می‌کند، رشته‌های عصبی حسی در هاله دور پستان، باعث ایجاد رفلکس عصبی غدد درون ریز میشود که منجر به ترشح شیر از لاکتوسیت‌ها به داخل آلوئول میشود. هیپوفیز خلفی اکسی توسین را آزاد می‌کند که سلول‌های میواپیتلیال را تحریک می‌کند تا شیر را از آلوئول‌ها بفشارند تا بتواند به مجاری شیری تخلیه شود، در سینوس‌های شیری جمع شود و از طریق منافذ نوک پستان ترشح شود. از زمانی که شیرخوار شروع به مکیدن می‌کند (دوره نهفته) تا ترشح شیر (ترشح) کمتر از یک دقیقه طول می‌کشد. تصویر زیر حلقه بازخورد مثبت رفلکس افت پایین را خلاصه می‌کند. این شکل فرآیند رفلکس شیر را نشان می‌دهد، فرآیندی که در آن مغز تکانه‌های حسی را برای ترشح هورمون‌های لازم برای تولید و تخلیه شیر به نوزاد تازه متولد شده دریافت می‌کند. یک حلقه بازخورد مثبت، ادامه تولید شیر را تا زمانی که شیرخوار به شیردهی ادامه می‌دهد، تضمین می‌کند.
سنتز شیر با واسطه پرولاکتین با گذشت زمان تغییر می‌کند. حذف مکرر شیر با شیردهی (یا پمپاژ) سطح پرولاکتین در گردش خون را برای چندین ماه حفظ می‌کند. با این حال، حتی با ادامه شیردهی، پرولاکتین پایه به مرور زمان به سطح قبل از بارداری کاهش می‌یابد. علاوه بر پرولاکتین و اکسی توسین، هورمون رشد، کورتیزول، هورمون پاراتیروئید و انسولین به شیردهی کمک می‌کنند که تا حدی با تسهیل انتقال آمینو اسیدهای مادر، اسیدهای چرب، گلوکز و کلسیم به شیر مادر کمک می‌کند.
تغییرات در ترکیب شیر مادر
در هفته‌های پایانی بارداری، آلوئول‌ها با آغوز متورم می‌شوند، ماده‌ای غلیظ و مایل به زرد که سرشار از پروتئین است اما حاوی چربی و گلوکز کمتری نسبت به شیر بالغ مادر است. برخی از زنان قبل از زایمان، نشت آغوز از نوک سینه‌ها را تجربه می‌کنند. در مقابل، شیر مادر بالغ در طول پروسه بارداری نشت نمی‌کند و تا چند روز پس از زایمان ترشح نمی‌شود.
مقایسه ترکیبات آغوز انسان، شیر مادر بالغ و شیر گاو (گرم در لیتر)
| آغوز انسان | شیر مادر | شیر گاو | |
| پروتئین کل | ۲۳ | ۱۱ | ۳۱ |
| ایمونوگلوبولین‌ها | ۱۹ | ۰،۱ | ۱ |
| چربی | ۳۰ | ۴۵ | ۳۸ |
| لاکتوز | ۵۷ | ۷۱ | ۴۷ |
| کلسیم | ۰.۵ | ۰.۳ | ۱.۴ |
| فسفر | ۰،۱۶ | ۰.۱۴ | ۰.۹۰ |
| سدیم | ۰،۵۰ | ۰،۱۵ | ۰،۴۱ |
*شیر گاو را هرگز نباید به نوزاد داد. ترکیب آن مناسب نیست و هضم پروتئین‌های آن برای نوزاد مشکل است.
آغوز در ۴۸ تا ۷۲ ساعت اول پس از زایمان ترشح میشود. فقط حجم کمی از آغوز تولید میشود و تقریباً ۸۵ گرم در یک دوره ۲۴ ساعته می‌باشد. اما برای نوزاد در چند روز اول زندگی کافی است. آغوز سرشار از ایمونوگلوبولین است که باعث ایجاد ایمنی گوارشی و هم چنین احتمالاً ایمنی سیستمیک میشود، زیرا نوزاد تازه متولد شده باید خود را با محیط غیر استریل سازگار کند.
شیر انتقالی چیست؟
پس از تقریباً سومین روز پس از زایمان، مادر شیر انتقالی ترشح می‌کند که ترکیبات آن نشان دهنده حد واسط بین شیر بالغ و آغوز است. پس از آن شیر بالغ تقریباً از روز ۱۰ پس از زایمان می‌آید. همان طور که در جدول بالا مشاهده می‌کنید، شیر گاو جایگزین شیر مادر نیست. شیر گاو حاوی لاکتوز کمتر، چربی کمتر و پروتئین و مواد معدنی بیشتر است. علاوه بر این، متابولیسم و جذب پروتئین‌های موجود در شیر گاو برای سیستم گوارشی نابالغ نوزاد دشوار است.
چند هفته اول شیردهی ممکن است شامل نشت، درد و دوره‌های پر شدن شیر باشد، زیرا رابطه بین عرضه شیر و تقاضای شیرخوار مشخص میشود. پس از اتمام این دوره، مادر تقریباً ۱.۵ لیتر شیر در روز برای یک نوزاد تولید می‌کند و اگر مادر فرزندان دوقلو یا سه قلو داشته باشد، شیر بیشتری تولید می‌کند. همان طور که نوزاد از طریق جهش رشد می‌گذرد، عرضه شیر به طور مداوم برای سازگاری با تغییرات تقاضا تنظیم میشود. یک زن می‌تواند سال‌ها به شیردهی ادامه دهد، اما پس از قطع شیردهی به مدت تقریباً یک هفته، شیر باقی‌مانده دوباره جذب میشود. در بیشتر موارد، حتی اگر مکیدن یا پمپاژ مجدد از سر گرفته شود، دیگر تولید نخواهد شد.
شیر بالغ از ابتدا تا انتهای شیردهی تغییر می‌کند. شیر اولیه که شیر پیشین Foremilk نامیده میشود، آبکی، شفاف و سرشار از لاکتوز و پروتئین است. هدف آن رفع تشنگی نوزاد است. شیر پسین Hindmilk در پایان تغذیه تحویل داده میشود. شیر پسین؛ مات، خامه‌ای و سرشار از چربی است و اشتهای شیرخوار را برآورده می‌کند. این شیر حاوی چربی زیادی است و برای قبل از خواب نوزاد مفید است و به خواب نوزاد کمک می‌کند.
در روزهای اول زندگی نوزاد، پاکسازی مکونیوم (اولین مدفوع نوزاد) از روده و پایین نگه داشتن بیلی روبین در گردش خون بسیار مهم است. به یاد بیاورید که بیلی روبین، محصول تجزیه گلبول‌های قرمز، توسط کبد پردازش شده و در صفرا ترشح میشود. وارد دستگاه گوارش شده و در مدفوع از بدن خارج میشود. شیر مادر دارای خواص ملین است که به دفع مکونیوم از روده و پاکسازی بیلی روبین از طریق دفع صفرا کمک می‌کند. غلظت بالای بیلی روبین در خون باعث زردی میشود. درجاتی از زردی در نوزادان طبیعی است، اما سطح بالای بیلی روبین که نوروتوکسیک است، می‌تواند باعث آسیب مغزی شود. نوزادانی که هنوز یک سد خونی مغزی کاملاً کاربردی ندارند، در برابر بیلی روبین در گردش خون بسیار آسیب پذیر هستند. در واقع، هیپر بیلی روبینمی، سطح بالای بیلی روبین در گردش، شایع‌ترین وضعیتی است که در نوزادان به مراقبت پزشکی نیاز دارد. نوزادان مبتلا به هیپربیلی روبینمی با فتوتراپی درمان می‌شوند زیرا نور UV به تجزیه سریع بیلی روبین کمک می‌کند.
واژه نامه مربوط به پستان و شیردهی
- آغوز: ماده غلیظ و مایل به زردی که در اولین روزهای پس از زایمان از سینه مادر ترشح میشود و سرشار از ایمونوگلوبولین است.
- شیردهی: فرآیندی که طی آن شیر از غدد پستانی سینه زن پس از زایمان در پاسخ به مکیدن نوک سینه سنتز و ترشح میشود.
- شیر پیشین: شیر آبکی و شفاف مادر که ابتدا در طول شیردهی ترشح میشود. حاوی لاکتوز و پروتئین است. تشنگی نوزاد را برطرف می‌کند.
- شیر پسین: شیر مادر مات و خامه‌ای که در پایان شیردهی تحویل داده میشود. سرشار از چربی؛ اشتهای شیرخوار را برآورده می‌کند و احساس سیری در او ایجاد می‌کند.
- رفلکس فروکش: آزاد شدن شیر از آلوئول‌ها که در اثر شیر دادن نوزاد ایجاد میشود.
- پرولاکتین: هورمون هیپوفیز که شیر مادر را ایجاد و حفظ می‌کند. هم چنین برای بسیج ریز مغذی‌های مادر برای شیر مادر مهم است.
سخن آخر
روند تغییرات پستان از دوران قبل از بلوغ تا دوران بعد از شیردهی و یائسگی ادامه دارد و بافت پستان یک بافت پویا و فعال است. بافت پستان در دوران بارداری خود را برای شیردهی بعد از زایمان آماده می‌کند و اولین شیر در دوران بارداری ساخته میشود و گاهی برخی از بانوان در زمان بارداری ترشحاتی از نوک پستان را احساس می‌کنند. اولین شیر مادر که آغوز نام دارد با اولین فرایند مکانیکی مکیدن توسط نوزاد شروع به ترشح می‌کند و در ادامه روند شیردهی با فرایند مکیدن نوزاد ادامه دارد. فرایند مکیدن و انقباضات پستان برای خروج شیر یک اثر ثانویه هم دارد و باعث انقباضات اندک و جمع شدگی بافت رحم میشود تا رحم مادر به اندازه سابق خود باز گردد. مقاله تغییرات بدن مادر در دوران بارداری را مطالعه بفرمایید تا بیشتر با این تغییر و تحولات بدنی در مادر در بارداری، زایمان و بعد از وضع حمل آشنا شوید.