آنسفالیت یا التهاب حاد مغز
آنسفالیت یک عفونت مغزی نادر و جدی با علل احتمالی متعدد است. علائم فیزیکی آن معمولاً با مراقبت‌های بیمارستانی و داروها کاهش می‌یابد. اما اثرات آن بر عملکرد مغز میتواند باقی بماند و بر زندگی روزمره تأثیر بگذارد. آنسفالیت یک بیماری جدی است که بر مغز تأثیر می‌گذارد و برای کاهش خطر عوارض پایدار یا مرگ نیاز به درمان فوری دارد.
آنسفالیت مغزی چیست؟
آنسفالیت (Encephalitis) یک التهاب مغزی است که به دلیل عفونتی مانند ویروس یا باکتری، دارو یا نقص سیستم ایمنی رخ می‌دهد. انسفالیت یک بیماری نادر و اغلب جدی است که نیاز به مراقبت و درمان به موقع دارد. این عارضه التهاب بافت‌های فعال مغز است که در اثر عفونت یا پاسخ خود ایمنی ایجاد می‌شود. این التهاب باعث تورم مغز می‌شود که میتواند منجر به سردرد، سفتی گردن، حساسیت به نور، سردرگمی ذهنی و تشنج شود.
هر ساله ۱۰ تا ۱۵ نفر در هر ۱۰۰ هزار به آنسفالیت مبتلا می‌شود، بیش از ۲۵۰.۰۰۰ بیمار تنها در دهه گذشته در ایالات متحده آمریکا تشخیص داده شده است. این بیماری میتواند هر کسی را تحت تاثیر قرار دهد، اما اغلب در افراد جوان‌تر رخ می‌دهد.
آنسفالیت چگونه بر بدن تأثیر می‌گذارد؟
آنسفالیت باعث علائم فیزیکی مانند تب، سردرد و گردن درد می شود. همچنین میتواند بر عملکرد مغز (شناختی) تأثیر بگذارد و منجر به سردرگمی و تغییرات رفتاری شود. در برخی موارد، علائم آنسفالیت شناختی مدت‌ها پس از از بین رفتن علائم فیزیکی باقی می‌مانند.
آنسفالیت چه تفاوتی با مننژیت دارد؟
هر دو بیماری غیرمعمول اما شدید هستند. برخی از تفاوت‌های مهم این دو بیماری عبارت هستند از:
- آنسفالیت در مغز رخ می‌دهد.
- مننژیت روی مننژها تأثیر می‌گذارد. این لایه از بافت ظریف مغز و نخاع محافظت می‌کند.
علل و انواع آنسفالیت
آنسفالیت میتواند در اثر عفونت‌ها یا شرایط خودایمنی ایجاد شود که در آن سلول‌های ایمنی بدن به مغز حمله می‌کند. حتی با انجام آزمایش‌های گسترده، علت خاص آنسفالیت در حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد موارد ناشناخته باقی می‌ماند.
با شناسایی بیشتر علل خودایمنی، موارد آنسفالیت به احتمال زیاد همچنان در حال افزایش است. عفونت‌های نوظهور مانند ویروس‌های زیکا، چیکونگونیا و پواسان نیز می‌توانند به این روند کمک کنند.
آنسفالیت عفونی
انسفالیت عفونی معمولاً در اثر عفونت ویروسی ایجاد می‌شود. واکسن سرخک، اوریون، سرخجه و آبله مرغان میزان آنسفالیت ناشی از این بیماری‌ها را کاهش داده است، اما سایر ویروس‌ها می‌توانند باعث آنسفالیت شوند. شایع‌ترین علل آنسفالیت ویروسی، ویروس هرپس سیمپلکس نوع ۱ و ۲، ویروس واریسلا زوستر و انتروویروس‌ها هستند که باعث بیماری‌های گوارشی می‌شوند. آنسفالیت همچنین میتواند ناشی از ویروس‌های خاصی باشد که توسط پشه‌ها، کنه‌ها و سایر حشرات یا حیوانات حمل می‌شوند مانند:
- ویروس نیل غربی
- ویروس آنسفالیت ژاپنی
- ویروس لاکراس
- ویروس سنت لوئیس
- ویروس‌های اسب
- ویروس پواسان
- زیکا
- چیکونگونیا
سایر میکروارگانیسم‌های عفونی مانند باکتری‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها نیز می‌توانند باعث آنسفالیت شوند، هرچند به ندرت.
آنسفالیت خود ایمنی
آنسفالیت خودایمنی زمانی رخ می‌دهد که آنتی‌بادی‌ها یا سلول‌های ایمنی خود فرد به مغز حمله کنند. آنتی‌بادی‌ها ممکن است پروتئین‌ها یا گیرنده‌های خاصی را در مغز هدف قرار دهند که نوع آنسفالیت خود ایمنی را تعیین می‌کند:
- در آنسفالیت گیرنده ضد NMDA، سیستم ایمنی گیرنده‌های NMDA در مغز را هدف قرار می‌دهد.
- در آنسفالیت آنتی بادی کمپلکس VGKC، سیستم ایمنی مجموعه پروتئینی مغز VGKC را هدف قرار می‌دهد که شامل زیرگروه‌های LGI-1 و CASPR2 است.
- گیرنده‌های GABA-A و GABA-B نیز ممکن است مورد هدف قرار گیرند.
در حالی که علل آنسفالیت خودایمنی به خوبی شناخته نشده است، گاهی اوقات میتواند ناشی از یک تومور (خوش خیم یا سرطانی) باشد. برخی از انواع آنسفالیت خودایمنی مانند آنسفالومیلیت حاد منتشر (ADEM) معمولاً توسط یک عفونت (انسفالیت پس از عفونی) ایجاد می‌شوند.
چه چیزی باعث آنسفالیت می‌شود؟
نوع التهاب حاد مغزی که افراد مبتلا می‌شوند به علت آن بستگی دارد و دلایل زیادی وجود دارد، از جمله:
- ویروس‌ها: عفونت‌های ناشی از تبخال، انتروویروس‌ها، ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV)، نیل غربی و ویروس‌های منتقله از کنه منجر به آنسفالیت ویروسی می‌شود. این شایع‌ترین علت بروز آنسفالیت است.
- مشکل با سیستم ایمنی: سیستم ایمنی میتواند به اشتباه به مغز حمله کند و باعث آنسفالیت خود ایمنی شود.
- باکتری‌ها و انگل‌ها: در موارد نادر، این میکروب‌ها می‌توانند باعث انسفالیت باکتریایی شوند.
علائم آنسفالیت چیست؟
آنسفالیت حاد با شروع علائمی ظاهر می‌شود که در طی چند روز تا هفته بدتر می‌شوند. آنسفالیت عفونی اغلب با علائمی شبیه آنفولانزا یا سردرد شروع می‌شود و به تغییر وضعیت ذهنی و مشکلات تفکر، به خاطر سپردن و استدلال تبدیل می‌شود. آنسفالیت خودایمنی معمولاً در طی هفته‌ها پیشرفت می‌کند.
علائم آنسفالیت با توجه به ناحیه آسیب دیده مغز و در آنسفالیت خود ایمنی بسته به آنتی بادی مرتبط، متفاوت است. علائم فیزیکی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- تب و سردرد
- درد مفاصل و ضعف عضلانی
- حالت تهوع
- گرفتگی گردن یا سفتی گردن
علائم آنسفالیت عصبی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- تغییر رفتار
- گیجی، بی‌قراری یا توهم
- مشکل در صحبت کردن
- از دست دادن هوشیاری
- اختلالات حرکتی
- مشکلات حافظه
- تشنج
- حساسیت به صدا و نور
در موارد شدید، علائم آنسفالیت ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- ضعف یا فلج جزئی در بازوها و پاها
- دوبینی
- اختلال در گفتار یا شنوایی
- کما
- علائم شناختی و اختلال شناختی
- خواب آلودگی بیش از حد
- سردرگمی و تحریک پذیری
- اضطراب
- روان پریشی و توهمات
- از دست دادن حافظه
- سایر تغییرات رفتاری
علائم ناشی از انواع خاص آنسفالیت
انسفالیت ناشی از عفونت‌های خاص یا فرآیندهای خودایمنی میتواند با علائم مشخص ظاهر شود. این علائم عبارت هستند از:
- احساس دژاوو (آشناپنداری؛ احساس این است که فرد چیزی را از قبل تجربه کرده است) یک یافته رایج در مراحل اولیه آنسفالیت ویروس هرپس سیمپلکس است.
- نوعی از آنسفالیت خودایمنی که گیرنده‌های NMDA را تحت تاثیر قرار می‌دهد، میتواند با یک بیماری شبه آنفولانزا شروع شود. سپس میتواند منجر به تغییرات رفتاری و الگوهای حرکتی غیرعادی شود که بر دهان و صورت تأثیر می‌گذارد، زوال شناختی و اختلال در عملکرد سیستم عصبی خودمختار.
- نوع دیگری از آنسفالیت خودایمنی (LGI1) با تشنج یا سایر حرکات غیرطبیعی صورت یا بازو همراه است.
علائم آنسفالیت ممکن است شبیه سایر مشکلات یا شرایط پزشکی باشد. برای تشخیص، مشورت با پزشکان متخصص همیشه بهترین گزینه هستند.
در نوزادان و کودکان خردسال، علائم و نشانه‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- برآمدگی در نقاط نرم جمجمه نوزاد، معروف به فونتانل
- سفتی که کل بدن را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
- تهوع و استفراغ
- تحریک‌پذیری
- تغذیه ضعیف یا بیدار نشدن برای تغذیه
چه زمانی باید برای انسفالیت به یک پزشک مراجعه کرد؟
هر چه زودتر فرد مراقبت و درمان را دریافت کند، شانس بهبودی بیمار بیشتر می‌شود. برای علائم خفیف التهاب حاد مغزی، اولین قدم ممکن است رفتن به یک مرکز مراقبت فوری باشد. برای مسائل شدید، مانند تشنج و از دست دادن هوشیاری، بهترین مکان برای مراقبت، اورژانس است.
آنسفالیت چگونه تشخیص داده می‌شود؟
پزشکان اقدامات زیادی را برای تشخیص عفونت‌های مغزی انجام می‌دهند. اگر بیمار ترکیبی از علائم مانند تب، تغییر حالت هوشیاری، تشنج یا تغییر در رفتار یا حرکت را تجربه می‌کند، ممکن است نیاز به ارزیابی آنسفالیت لازم باشد. شناسایی سریع آنسفالیت برای کاهش خطر مرگ یا عوارض پایدار بسیار مهم است.
برای تشخیص آنسفالیت، پزشک ممکن است آزمایش‌هایی را تجویز کند، معاینه پزشکی انجام دهد و در مورد سابقه پزشکی فرد صحبت کند. دکتر ممکن است در مورد واکسن‌های تزریقی، سرماخوردگی‌های اخیر و سایر بیماری‌های تنفسی یا بیماری‌های گوارشی سوابقی از بیمار جمع‌آوری کند. پزشک می‌خواهد بداند که آیا فرد اخیراً توسط کنه گزیده است، در اطراف حیوانات خانگی یا حیوانات دیگر بوده است یا به مکان‌های خاصی سفر کرده است. در مجموع پزشک مراحل زیر را برای تشخیص آنسفالیت پیگیری می‌کند.
- معاینه فیزیکی برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد علائم
- معاینه عصبی برای ارزیابی عملکرد مغز
- آزمایشات و مطالعات تصویربرداری، که به تایید یا رد آنسفالیت کمک می‌کند.
برای تشخیص انسفالیت چه نوع آزمایشاتی ممکن است نیاز داشته باشید؟
آزمایش به پزشکان کمک می‌کند:
- علائم آنسفالیت را ارزیابی کنید.
- میزان شدت آن را مشخص کنید.
- نوع آنسفالیت (خود ایمنی، ویروسی یا باکتریایی) را شناسایی کنید.
آزمایشات تشخیصی برای آنسفالیت
آزمایشات آنسفالیت میتواند شامل موارد زیر باشد:
- تصویربرداری عصبی، مانند MRI مغز یا سی تی اسکن
- پونکسیون کمری (تپ ستون فقرات)، که شامل نمونه‌برداری از مایع نخاعی و بررسی علائم عفونت در مغز یا نخاع در آزمایشگاه است.
- الکتروانسفالوگرام (EEG) برای بررسی تشنج یا الگوهای خاصی از فعالیت الکتریکی در مغز
- آزمایش خون یا آزمایش ادرار و مدفوع برای شناسایی ارگانیسم‌ها یا آنتی بادی‌های مسئول عفونت
آزمایشات اضافی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- کشت خلط ریه‌ها، هنگامی که فرد سرفه می‌کند تا دریابند آیا عفونت خاصی وجود دارد یا خیر.
- در موارد نادر، بیوپسی از بافت مغز آسیب دیده ممکن است انجام شود تا امکان بررسی زیر میکروسکوپ فراهم شود.
- مانیتورینگ فشار داخل جمجمه‌ای (ICP) فشار داخل جمجمه را اندازه‌گیری می‌کند تا بر تورم مغز نظارت کند.
- مطالعات تصویربرداری، مانند اسکن CT، MRI و تست MEG. این آزمایشات نشانه‌هایی از آسیب بافتی را نشان می‌دهد. همچنین مسائلی مانند تومورها و خونریزی‌های مغزی را تشخیص دهند.
آنسفالیت چگونه درمان می‌شود؟
کلید زنده ماندن از آنسفالیت، تشخیص زودهنگام و درمان موثر علت زمینه‌ای است. تیمی از متخصصان که با هم کار می‌کنند یک عامل مهم در مراقبت بهینه است. بیماران آنسفالیت ممکن است نیاز به ماندن در ICU داشته باشند تا متخصصین بتوانند تشنج، تورم مغز، نارسایی تنفسی یا تغییرات ریتم قلب را رصد کنند.
درمان آنسفالیت به علت و علائم زمینه‌ای بستگی دارد و ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- داروهای ضد ویروسی برای مبارزه با عفونت های ویروسی موثر بر مغز
- آنتی بیوتیک‌ها برای رفع عفونت‌های باکتریایی زمینه‌ای که باعث آنسفالیت می‌شوند.
- ایمونوتراپی، مانند استروئیدها، آنتی بادی‌های داخل وریدی (IVIg) یا تعویض پلاسما، برای رسیدگی به انواع خاصی از آنسفالیت خود ایمنی
- اگر انسفالیت فرد باعث از دست دادن هوشیاری شده باشد، ممکن است لوله تنفس، کاتتر ادراری یا لوله تغذیه ضروری باشد.
- کمک‌های تنفسی، از جمله اکسیژن مکمل یا دستگاه تنفس (ونتیلاتور)
- مایعات داخل وریدی (IV) برای هیدراته نگه داشتن بیمار
- استروئیدها که تورم و فشار مغز را کاهش می‌دهند.
- داروها یا سایر روش‌های درمانی برای کنترل تشنج
بیماران مبتلا به التهاب حاد مغزی که تشنج‌هایی دارند که به داروهای ضد تشنج پاسخ نمی‌دهند، می‌توانند از رژیم کتوژنیک که سرشار از چربی و کربوهیدرات کم است، سود ببرند. این دارو در کاهش تشنج در صرع مقاوم به دارو در کودکان و بزرگسالان و همچنین در بیماران مبتلا به آنسفالیت خودایمنی مانند آنسفالیت گیرنده ضد NMDA موثر بوده است.
دوره نقاهت پس از درمان آنسفالیت چقدر است؟
درمان آنسفالیت خودایمنی و ویروسی ممکن است در عرض چند روز اثر کند. اما ممکن است مدتی طول بکشد تا مغز بهبود یابد. برخی افراد اثرات شناختی پایداری را تجربه می‌کنند که نیازمند درمان‌های توانبخشی و تغییر سبک زندگی است.
چگونه می‌توان از آنسفالیت پیشگیری کرد؟
افراد می‌توانند با واکسن‌های بیماری‌هایی که باعث انسفالیت می‌شوند مانند تزریق سرخک، اوریون و سرخجه (MMR) در جریان باشد.
چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به آنسفالیت هستند؟
هر کسی ممکن است به آنسفالیت مبتلا شود. عواملی که ممکن است خطر را افزایش دهند عبارت هستند از:
- سن: برخی از انواع آنسفالیت در گروه‌های سنی خاص شایع‌تر یا شدیدتر هستند. به طور کلی، کودکان خردسال و افراد مسن در معرض خطر بیشتر انواع آنسفالیت ویروسی هستند. به طور مشابه، برخی از اشکال آنسفالیت خودایمنی در کودکان و بزرگسالان جوان شایع‌تر است، در حالی که برخی دیگر در بزرگسالان مسن‌تر شایع‌تر است.
- سیستم ایمنی ضعیف شده: افرادی که HIV یا ایدز دارند، داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی مصرف می‌کنند یا بیماری دیگری دارند که باعث ضعف سیستم ایمنی می‌شود، در معرض خطر ابتلا به انسفالیت هستند.
- مناطق جغرافیایی: ویروس‌های منتقله از پشه یا کنه در مناطق جغرافیایی خاص رایج هستند.
- فصل‌های از سال: بیماری‌های منتقله از طریق پشه و کنه در تابستان در بسیاری از مناطق ایران شایع‌تر است.
- بیماری خودایمنی: افرادی که قبلاً یک بیماری خودایمنی داشته‌اند ممکن است بیشتر در معرض ابتلا به آنسفالیت خود ایمنی باشند.
- سیگار کشیدن: سیگار شانس ابتلا به سرطان ریه را افزایش می‌دهد که به نوبه خود خطر ابتلا به آنسفالیت خودایمنی پارانئوپلاستیک را افزایش می‌دهد.
آیا واکسن‌های دیگری وجود دارد که میتواند به فرد کمک کند؟
سفر به برخی کشورهای مختلف میتواند فرد را در معرض میکروب‌ها و بیماری‌هایی قرار دهد که در کشور رایج نیستند، برخی از این بیماری‌ها می‌توانند باعث عفونت مغزی شوند. فرد ممکن است از واکسن‌هایی برای موارد زیر بهره‌مند شود:
- آنسفالیت ژاپنی
- هاری
- آنسفالیت منتقله از طریق کنه
زندگی بیمار پس از آنسفالیت چگونه خواهد بود؟
تاثیر آنسفالیت خودایمنی و ویروسی بر عملکرد مغز از فردی به فرد دیگر متفاوت است. برخی افراد بهبودی کامل پیدا می‌کنند. برخی دیگر علائم آنسفالیت طولانی مدت را تجربه می‌کنند که عبارت هستند از:
- مسائل مربوط به تعادل و هماهنگی
- مشکل در تمرکز
- خستگی
- از دست دادن شنوایی
- نوسانات خلقی و سایر تغییرات رفتاری
- مشکلات حافظه
- مشکلات گفتاری و زبانی
- تغییرات در ویژگی‌های شخصیتی مانند زود عصبانی شدن
آیا علائم آنسفالیت دائمی هستند؟
برای برخی از افراد، علائم ماندگار هستند. توانبخشی میتواند به فرد کمک کند تا با تغییرات در توانایی‌های خود کنار بیایید. همچنین فرد را قادر می‌سازد تا حد امکان عملکرد خود را دوباره به دست آورید.
چگونه توانبخشی میتواند به فرد کمک کند؟
توانبخشی شامل انواع مختلفی از درمان است که به فرد کمک می‌کند تا یاد بگیرید چگونه:
- کارهای روزمره مانند لباس پوشیدن را انجام دهد.
- ارتباط برقرار کند، حتی اگر صحبت کردن برایش دشوار شود.
- لیست کارهایش را تهیه کند و از سایر تکنیک‌های برنامه‌ریزی استفاده کند.
- مدیریت پول و سایر منابع را انجام دهد.
- با تمرینات خاص و وسایل کمکی تعادل و هماهنگی را به دست آورد.
چه کاری می‌توان انجام داد تا زندگی روزمره برای مبتلایان به آنسفالیت کمی آسان‌تر شود؟
با توجه دقیق به موارد زیر فرد میتواند رفاه خود را به حداکثر برساند:
- تغذیه سالم: آن چه فرد می‌خورد میتواند بر احساس او تأثیر بگذارد. بیمار باید مطمئن شود که غذاهایی می‌خورد که ویتامین‌ها و مواد مغذی زیادی دارند. وعده‌های غذایی باید شامل میوه‌ها، غلات، گوشت بدون چربی، سبزیجات و محصولات لبنی باشد.
- پیاده‌روی: بیمار ممکن است فقط بتواند دوره‌های کوتاهی از فعالیت را تحمل کند. برنامه‌ریزی وظایف را در تقویم با دوره‌های استراحت قبل و بعد در نظر بگیرد. این رویکرد میتواند به بیمار کمک کند از تلاش برای انجام کارهای بیش از حد در یک زمان جلوگیری کند.
- خواب مناسب و کافی: طبیعی است که در دوران نقاهت، بیمار احساس خستگی کند. اما علائم شناختی طولانی مدت نیز میتواند بر کیفیت خواب تأثیر بگذارد. پیروی از یک برنامه ثابت شبانه و استراحت در طول روز میتواند کمک کننده باشد.
سخن آخر
آنسفالیت یک عفونت مغزی است که نیاز به مراقبت در بیمارستان دارد. پس از بین رفتن عفونت، ممکن است فرد مبتلا علائم طولانی مدتی را تجربه کند که بر عملکرد مغز تأثیر می‌گذارد. دستیابی به پتانسیل بهبودی کامل فرد زمان می‌برد. در برخی موارد، ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها به طول بیانجامد. توانبخشی و خودمراقبتی مناسب میتواند توانایی‌ها و کیفیت زندگی فرد را به حداکثر برساند.