تغییرات تشریحی (آناتومیکی) رحم در دوران بارداری و زایمان
پس از لقاح، رحم یک محیط مغذی و محافظتی را فراهم می‌کند که در آن جنین رشد و نمو می‌کند. اندازه رحم از یک گلابی کوچک در حالت غیر باردار افزایش می‌یابد تا بتواند در هفته ۴۰ بارداری یک نوزاد ترم را در خود جای دهد. بافت‌هایی که رحم از آن ساخته شده است در ۲۰ هفته اول به رشد خود ادامه می‌دهند و وزن آن از حدود ۵۰ به ۱۰۰۰ گرم افزایش می‌یابد. پس از این مدت، سنگین‌تر نمی‌شود، و برای جا دادن نوزاد در حال رشد، جفت و مایع آمنیوتیک کشیده می‌شود. تا زمانی که بارداری به ترم کامل برسد، اندازه رحم به حدود پنج برابر اندازه طبیعی آن افزایش می‌یابد. در این مقاله تیم متخصص پینو بیبی شما را با تغییرات آناتومیک این ارگان مهم طی دوران حاملگی آشنا خواهد کرد.
آناتومی رحم در دوران بارداری و زایمان
رحم(Uterus or Womb) بانوان در وسط لگن قرار دارد. رحم بین راست روده و مثانه قرار گرفته است. رحم (زهدان) اندامی گلابی شکل توخالی با عضلات ماهیچه‌ای صاف (عضلاتی که دارای انقباضات غیر ارداری هستند) می‌باشد. رحم اندامی مختصص بانوان و دختران است که نقش مهمی در دوران قاعدگی، باروری، بارداری و یائسگی دارد. رحم در هر دوره با توجه به وظایفی که بر عهده دارد دچار تغییراتی می‌شود. در این مقاله پینو بیبی به تغییرات رحم در دوران بارداری و زایمان می‌پردازد. چندین تغییر وجود دارد که می‌توان انتظار داشت که رحم این تغییرات را محتمل شود تا خود را به عنوان جایگاه اصلی رشد و نمو جنین آماده کند.
- اندازه رحم در دوران بارداری بزرگ می‌شود البته رحم کاملاً کنترل شده بزرگ می‌شود.
- در طول زایمان، رحم به طور منظم منقبض می‌شود تا دهانه رحم باز شود و به جنین کمک کند تا به سمت کانال زایمان (کانال تولد) حرکت کند.
- انقباضات رحم پس از اتمام زایمان (وضع حمل)، چه زایمان طبیعی و چه عمل سزارین، همچنان ادامه خواهد داشت.
رحم یا زهدان چیست؟
رحم (زهدان) در خط وسط شکم زیر دیافراگم در محوطه لگنی قرار دارد. رحم، گلابی شکل (شبیه لامپ حبابی) است و دارای ۳ بخش اصلی است:
- فوندوس (بالای رحم)
- بدنه اصلی رحم
- دهانه رحم (بخش پایینی رحم) یا سرویکس
رباط‌ها (بندهای بافت سخت و انعطاف‌پذیر) که رحم را در موقعیت خود نگه می‌دارند باعث می‌شوند که رحم پشت مثانه و جلوی راست روده (رکتوم) قرار گیرد. عضلات کف لگن و شکم از رحم حمایت می‌کنند، رحم را در موقعیت خود ثابت نگه می‌دارند.
بافت رحم
دیواره رحم از ۳ لایه تشکیل شده است:
- یک لایه داخلی به نام آندومتر که به هورمون‌ها پاسخ می‌دهد. ریزش این لایه همان چیزی است که در طول دوره‌های قاعدگی زنان و دختران اتفاق می‌افتد.
- یک لایه میانی که ماهیچه است. انقباضات این بخش به خروج جنین در زایمان کمک می‌کند.
- یک لایه بیرونی نازک که نقش محافظی از رحم را دارد.
اندازه رحم چقدر است؟
اندازه رحم در بانوان غیر باردار بسته به سن و مرحله زندگی می‌تواند متفاوت باشد. اندازه و شکل رحم نیز می‌تواند پس از بارداری تغییر کند. به طور میانگین رحم در حدود ۳۴ گرم وزن دارد. اندازه رحم در زمان بارداری به صورت ذیل در ارتفاع، عرض و عمق تغییر پیدا می‌کند.
- در ارتفاع (بالا به پایین) از ۷.۵ تا ۳۰ سانتی‌متر می‌رسد.
- در عرض (پهلو به پهلو) از ۵ به حدود ۲۳ سانتی‌متر می‌رسد.
- در عمق (جلو به عقب) از ۲.۵ به حدود ۲۰ سانتی‌متر افزایش می‌یابد.
رحم در دوران بارداری چه تغییراتی می‌کند؟
در دوران بارداری، رحم مادر، جنین در حال رشد را در خود جای می‌دهد و آن را پرورش می‌دهد. چندین تغییر وجود دارد که می‌توان انتظار داشت که رحم (زهدان) در طول حاملگی متحمل شود. همان‌طور که جنین رشد می‌کند، اندازه رحم هم به طور چشمگیری افزایش می‌یابد. با پیشرفت بارداری، رحم از لگن خارج شده و به سمت حفره شکمی بالا می‌رود. محتویات شکم در پاسخ به افزایش اندازه رحم که پنج برابر بیشتر از حد طبیعی است جابجا می‌شود. این افزایش در اندازه رحم با افزایش خون رسانی به رحم و فعالیت ماهیچه‌های رحم همراه است.
اندازه رحم تا هفته ۳۸ بارداری و پس از آن افزایش می‌یابد که سطح فوندوس شروع به کاهش می‌کند و آماده زایمان می‌شود. وزن رحم از ۵۰ میلی‌گرم به ۱۰۰۰ میلی‌گرم در ۴۰ هفتگی افزایش می‌یابد و برای سازگاری با اندازه جنین کشیده می‌شود که با افزایش ضخامت و طول فوندوس همراه است.
جریان خون در طول بارداری از حدود ۱۰۰ میلی‌لیتر در دقیقه قبل از بارداری به حدود ۷۰۰ میلی‌لیتر در دقیقه (۱۰ درصد برون ده قلبی) در ترم بارداری افزایش می‌یابد، با ۵۰ تا ۸۰ درصد جریان خون رحمی فضای بین پرزهای (جفت) را پرفیوژن می‌کند و ۲۰ تا ۵۰ درصد از میومتر حمایت می‌کنند.
ارتفاع پایه رحم در دوران بارداری
در هفته ۱۲ بارداری (نزدیک به پایان سه ماهه اول)، فوندوس (حاشیه بالایی تنه‌ی رحم) ممکن است از طریق شکم، بالای استخوان شرمگاهی (سمفیز پوبیس) لمس و احساس شود. اندازه رحم معمولاً در هفته ۳۶ بارداری به اوج خود می‌رسد. در هر ویزیت قبل از زایمان از حدود هفته بیستم تا بیست و چهارم بارداری به بعد پزشک، متخصص زنان و زایمان یا ماما قد رحم را اندازه‌گیری می‌کند. ارتفاع پایه عبارت از فاصله استخوان شرمگاهی تا بالای رحم است.
عوامل متعددی می‌تواند بر اندازه رحم یک بانو تأثیر بگذارد. به عنوان مثال، ارتفاع پایه ممکن است در افراد متفاوت باشد زیرا که ممکن است بانوی باردار:
- بیش از یک نوزاد را حمل کند.
- دچار اضافه وزن یا چاقی باشد.
- شرایط پزشکی خاصی داشته باشد.
در نتیجه یک ارتفاع نرمال و طبیعیبا توجه به شرایط فرد وجود دارد و بالاتر از آن و پایین‌تر از آن نیاز به بررسی و ویزیت بیشتر توسط متخصص زنان و زایمان یا ماما دارد.
- ارتفاع پایین‌تر از حد انتظار می‌تواند نشانه‌ای از این باشد که جنین به کندی رشد می‌کند یا مایع آمنیوتیک بسیار کمی وجود دارد. در این صورت، این موضوع توسط پزشک به دقت بررسی می‌شود.
- در مقابل، قد فندال بزرگتر از حد انتظار می‌تواند به این معنی باشد که کودک شما بزرگتر از حد متوسط است و این نیز نیاز به نظارت دارد.
اگر نگرانی‌هایی در مورد رشد جنین وجود داشته باشد، پزشک یا ماما ممکن است استفاده از اسکن اولتراسوند (سونوگرافی) را برای نظارت بر رشد و وضعیت جنین توصیه می‌کنند.
چگونه رحم برای بارداری و زایمان آماده می‌شود؟
انقباضات براکستون هیکس، که به عنوان «زایمان کاذب» یا «انقباضات تمرینی» نیز شناخته می‌شود، به آماده‌سازی رحم برای زایمان (وضع حمل) کمک می‌کند. این انقباضات ممکن است در اوایل بارداری شروع شود، اما ممکن است تا اواسط بارداری انقباضات براکستون هیکس احساس نشود. در هر صورت انقباضات کاذب تا زمان تولد ادامه می‌یابد. انقباضات براکستون هیکس معمولاً نامنظم هستند. اگر چه این انقباضات به طور کلی دردناک نیستند، اما ممکن است ناراحت کننده باشند. انقباضات براکستون هیکس می‌توانند به تدریج در طول بارداری قوی‌تر شوند.
با قرار گرفتن سر جنین در لگن و آماده شدن برای زایمان، ممکن است رحم کمی پایین بیاید. این پایین آمدن به عنوان «سبک شدن Lightening» نامیده می‌شود. در نخستین بارداری (بارداری برای اولین بار) بیشتر از مولتی گراویدا (زنی که قبلاً باردار بوده است، صرف نظر از نتیجه بارداری) این پایین آمدن محسوس است.
- تغییرات دهانه رحم: طول دهانه رحم در طول بارداری ۲.۵ سانتی‌متر باقی می‌ماند. در اواخر بارداری، نرم شدن دهانه رحم در پاسخ به افزایش انقباضات بدون درد دیواره‌های عضلانی آن رخ می‌دهد.
- واژن: واژن نیز در اواخر بارداری حالت ارتجاعی بیشتری پیدا می‌کند. این تغییرات باعث می‌شود که در مرحله دوم زایمان، با عبور کودک از کانال زایمان، واژن گشاد شود.
در حین زایمان (وضع حمل) چه اتفاقی برای رحم می‌افتد؟
در طول زایمان فعال و واقعی، ماهیچه‌های رحم منقبض می‌شوند:
- دهانه رحم، شروع به باز شدن می‌کند.
- جنین با فشاری که مادر وارد می‌کند به سمت کانال زایمان حرکت می‌کند.
- انقباضات زایمان مانند یک موج شروع می‌شود و شدت آن افزایش می‌یابد. انقباضات از بالای رحم درست به سمت دهانه رحم حرکت می‌کنند. مادر در طول انقباض رحم، احساس سفت شدن می‌کند. در بین انقباضات، شدت انقباضات کاهش می‌یابد و به زائو اجازه می‌دهد قبل از ایجاد انقباض بعدی کمی استراحت کند.
- بر خلاف برکستون هیکس، تا قبل از زایمان و وقوع وضع حمل انقباضات زایمان قوی‌تر، منظم‌تر و مکررتر می‌شوند.
رحم بعد از تولد چه تغییراتی می‌کند؟
اگر زایمان طبیعی باشد، رحم بعد از تحویل نوزاد، دوباره منقبض می‌شود تا جفت را نیز تحویل دهد یا به اصلاح جفت نیز متولد شود. گاهی اوقات به آن وقایع «پس از تولد» می‌گویند. این انقباضات خفیف‌تر از انقباضاتی است که در طول زایمان احساس می‌شود. اگر زایمان به صورت سزارین باشد، نوزاد و جفت از طریق بریدگی شکم و دیواره رحم توسط پزشک به دنیا می‌آیند. سپس بریدگی بخیه زده می‌شود و بریدگی یک اسکار تشکیل می‌دهد.
رحم پس از اتمام زایمان به انقباضات خود ادامه خواهد داد. چه زایمان طبیعی باشد و یا زایمان از نوع سزارین باشد، این انقباضات اتفاق می‌افتد. ممکن است حتی در دوران شیردهی متوجه این انقباضات بشوید. انقباض و سفت شدن رحم کمی شبیه به درد پریودی خواهد بود و به آن «دردهای پس از زایمان» نیز می‌گویند. این انقباضات به کاهش اندازه رحم کمک می‌کند تا رحم دوباره به حالت اولیه خود باز گردد.