در رایج‌ترین سیستم طبقه بندی به کار رفته، مراحل اندومتریوز به شرح زیر است:
- حداقل
- خفیف
- متوسط
- شدید
این مراحل، شدت و گسترش بیماری را نشان می‌دهند. اندومتریوز به عارضه‌ای گفته می‌شود که در آن، بافتی شبیه به بافت پوشش دهنده رحم (اندومتر) در خارج از رحم رشد کند. مراحل شدت اندومتریوز، به طور خاص تعداد رشد (ایمپلنت)، عمق ایمپلنت‌ها و وجود کیست آندومتریوما یا اسکار رحم را نشان می‌دهند.
اندومتریوز یک عارضه دردناک است، اما مراحل آندومتریوز لزوماً نشان دهنده شدت درد یا وجود علائم خاصی نیست که فرد بیمار تجربه می‌کند.
در این مقاله در مورد این صحبت خواهیم کرد که هر یک از چهار مرحله آندومتریوز به چه معنی هستند، چگونه تشخیص داده می‌شوند و سایر سیستم‌های طبقه بندی چه نقشی در این رابطه ایفا می‌کنند.
اندومتریوز چیست؟
اندومتریوز اختلالی است که در آن، بافتی شبیه به پوشش داخلی رحم شما در خارج از حفره رحم رشد می‌کند. پوشش داخلی رحم شما آندومتر نامیده می‌شود.
اندومتریوز زمانی اتفاق می‌افتد که بافتی شبیه به آندومتر بر روی تخمدان‌ها، روده و بافت‌های پوشاننده لگن شما رشد کند. به ندرت اتفاق می‌افتد که بافت آندومتر به خارج از ناحیه لگن شما نیز گسترش پیدا کند، اما اتفاق افتادن این حالت غیر ممکن نیست. بافت شبیه به آندومتر که در خارج از رحم شما رشد می‌کند به عنوان ایمپلنت آندومتر شناخته می‌شود.
تغییرات هورمونی چرخه قاعدگی شما، بافت غیر طبیعی شبیه به آندومتر را تحت تاثیر قرار می‌دهد و باعث می‌شود که ناحیه‌ای که این بافت در آن قرار دارد، ملتهب و دردناک گردد. این بدین معنی است که بافت رشد می‌کند، ضخیم می‌شود و تجزیه می‌شود. با گذشت زمان، بافتی که تجزیه شده است جایی برای تخلیه شدن ندارد و در لگن شما باقی می‌ماند و گیر می‌کند. این بافت گیر افتاده در لگن می‌تواند باعث ایجاد علائم و نشانه‌های زیر شود:
- تحریک
- ایجاد اسکار
- چسبندگی رحم که در آن، بافت اندومتر اسکار ایجاد می‌کند و اندام‌های لگن شما را به یکدیگر متصل می‌کند.
- درد شدیدی که در طول چرخه قاعدگی تجربه می‌شود.
- مشکلات باروری
علائم و نشانه‌های اندومتریوز
علائم اندومتریوز در افراد مختلف با یکدیگر متفاوت است. برخی از افراد مبتلا به این عارضه علائم خفیف را تجربه می‌کنند، اما برخی دیگر ممکن است علائم متوسط تا شدید داشته باشند. شدت درد شما نشان دهنده درجه یا مرحله بیماری نیست. بلکه امکان دارد که به یک نوع خفیف از این بیماری مبتلا شده باشید و در عین حال درد اذیت کننده‌ای را تجربه کنید. همچنین احتمال این نیز وجود دارد که اختلال شدید باشد، ولی درد و ناراحتی بسیار کمی داشته باشد.
لازم است توجه داشته باشید که ممکن است هیچ علامتی را تجربه نکنید.
درد لگن شایع ترین علامت آندومتریوز است. همچنین ممکن است علائم زیر را تجربه کنید:
- عادت ماهانه‌های دردناک
- گرفتگی عضلات به مدت ۱ یا ۲ هفته در نزدیکی قاعدگی
- خونریزی شدید قاعدگی یا خونریزی بین قاعدگی
- ناباروری
- درد در هنگام ارتباط جنسی
- ناراحتی در اجابت مزاج
- کمر دردی که ممکن است در هر زمانی از چرخه قاعدگی شما اتفاق بیفتد.
لازم است که معاینات چکاپ زنان را به طور منظم انجام دهید. این کار به متخصص زنان امکان این را می‌دهد تا هرگونه تغییر را تحت نظر داشته باشد. به خصوص در صورتی که دو یا چند علامت این عارضه را تجربه می‌کنید، این کار اهمیت بسیاری دارد.
دلیل بروز اندومتریوز چیست؟
در یک چرخه قاعدگی منظم، پوشش داخلی رحم در بدن شما ریزش می‌کند. این موضوع باعث می‌شود که خون قاعدگی از طریق سوراخ کوچکی در دهانه رحم جریان پیدا کند و از طریق واژن شما از رحم خارج شود.
هنوز علت دقیق بروز آندومتریوز شناخته نشده است. چند نظریه برای علت ایجاد این عارضه وجود دارد، اما هیچ کدام از این نظریه‌ها از نظر علمی اثبات نشده‌اند.
یکی از قدیمی ترین تئوری‌ها در این رابطه این است که اندومتریوز به دلیل فرآیندی به نام قاعدگی رتروگراد رخ می‌دهد. ۹۰ درصد از زنان این حالت را تجربه می‌کنند. در این حالت، خون قاعدگی به جای خروج از واژن، از طریق لوله‌های فالوپ به داخل حفره لگن بازمی‌گردد.
نظریه دیگر در این زمینه این است که هورمون‌ها، سلول‌های خارج از رحم را به سلول‌هایی شبیه به سلول‌های پوشاننده داخل رحم (که به سلول‌های آندومتر معروف هستند) تبدیل می‌کنند.
برخی دیگر باور دارند که در صورتی که نواحی کوچکی از شکم شما به بافت آندومتر تبدیل شود، احتمال این وجود دارد که این عارضه اتفاق بیفتد. ممکن است این حالت به این دلیل اتفاق بیفتد که سلول‌های شکم شما از سلول‌های جنینی رشد کنند که توانایی دارند شکل خود را تغییر دهند و مانند سلول‌های آندومتر عمل کنند. مشخص نیست که به چه دلیل این اتفاق می‌افتد.
این سلول‌های آندومتر جابجا شده ممکن است بر روی دیواره‌های لگن و سطح اندام‌های لگن شما مانند مثانه، تخمدان‌ها و راست روده موجود باشند. این سلول‌ها در طول چرخه قاعدگی در واکنش به هورمون‌های چرخه شما به رشد، ضخیم شدن و خونریزی ادامه می‌دهند.
همچنین ممکن است خون قاعدگی از طریق یک اسکار جراحی که پس از زایمان سزارین ایجاد شده است، به داخل حفره لگن نشت کند.
نظریه دیگر در این رابطه این است که سلول‌های آندومتر از طریق سیستم لنفاوی به خارج از رحم منتقل می‌شوند. همچنین یک نظریه دیگر ادعا می‌کند که بروز این عارضه ممکن است به این دلیل باشد که سیستم ایمنی به درستی سلول‌های آندومتر را از بین نمی‌برد.
برخی اعتقاد دارند که اندومتریوز ممکن است در دوره جنینی به دلیل بافت سلولی نادرست ایجاد شود که شروع به واکنش نشان دادن به هورمون‌های بلوغ می کند. این نظریه اغلب نظریه مولر نامیده می‌شود.
ایجاد اندومتریوز همچنین ممکن است با عواملی از جمله ژنتیک یا حتی سموم محیطی ارتباط داشته باشد.
سیستم مرحله بندی اندومتریوز
روش‌های مختلفی برای طبقه بندی شدت اندومتریوز وجود دارد. رایج‌ترین روش برای تعیین شدت این عارضه،استفاده از سیستم امتیاز دهی و سیستم مقیاس عددی است که توسط انجمن پزشکی تولیدمثل آمریکا (ASRM) در نظر گرفته شده است.
در این روش، مرحله بیماری با دادن امتیاز بر اساس ویژگی‌های بیماری مشخص می‌شود.
مقیاس ASRM برای اندومتریوز دارای چهار مرحله است:
- مرحله ۱: حداقل بیماری (پنج امتیاز یا کم‌تر)
- مرحله ۲: بیماری خفیف (۶ تا ۱۵ امتیاز)
- مرحله ۳: بیماری متوسط (۱۶ تا ۴۰ امتیاز)
- مرحله ۴: بیماری شدید (۴۱ امتیاز و بالاتر)
مراحل اندومتریوز چیست؟
محدوده امتیاز نشان دهنده شدت و گسترش بیماری است.
محققان علاوه بر مقیاس فعلی، همچنین در حال کار بر روی روش‌های جدید برای ارزیابی و مرحله بندی اندومتریوز هستند.
چگونه امتیاز داده می‌شود؟
مگر این که آندومتریوز پیشرفته باشد و باعث ایجاد مشکلات دیگری در اندام‌ها و ساختارهای بدن بشود، معمولاً در تست‌های تصویربرداری تشخیصی مانند اسکن توموگرافی کامپیوتری (CT) یا اولتراسوند نشان داده نمی‌شود.
تنها روشی که پزشک قادر است تشخیص را تایید کند، انجام جراحی اندومتریوز جهت بررسی داخل لگن و شکم است.
اگر علائم و نشانه‌های اندومتریوز قابل مشاهده باشد، ممکن است جراح بتواند تشخیص را به صورت چشمی انجام دهد. صرف نظر از این، پزشک همچنان نمونه‌ای از بافت (بیوپسی) را برای بررسی زیر میکروسکوپ جمع آوری می‌کند.
بسته به مراحل و شدت بیماری، ضایعات از نظر ظاهر، رنگ و عمق با یکدیگر متفاوت هستند. حتی با استفاده از نور و اسکوپ جراحی، جراحان ممکن است نتوانند ضایعاتی که سطحی و بی رنگ هستند را مشاهده کنند.
در آخر با استفاده از سیستم مرحله بندی ASRM، بر اساس ویژگی‌های ضایعات آندومتر یک امتیاز جهت تعیین مراحل آندومتریوز به آن اختصاص داده می‌شود.
مرحله ۱ اندومتریوز
مرحله ۱ یا اندومتریوز حداقل، برای موارد زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد:
- شامل چند زائده کوچک و سطحی آندومتر است.
- آندومتر بر روی اندام‌ها یا بافتی که لگن و حفره شکمی را می‌پوشاند، رشد می‌کند.
- حداقل بافت اسکار وجود دارد یا فاقد بافت اسکار است.
ابتلا به اندومتریوز مرحله ۱ به این معنی نیست که فرد مبتلا به آن، علائم و نشانه‌های کمی خواهد داشت، فاقد هیچ علامتی است یا این که این بیماری تاثیر زیادی بر زندگی او نخواهد داشت.
مرحله ۲ اندومتریوز
مرحله ۲ اندومتریوز خفیف بودن بیماری را تعریف می‌کند. در این مرحله از بیماری، موارد زیر وجود دارند:
- ایمپلنت‌های بیش‌تری نسبت به مرحله ۱ بیماری وجود دارد.
- ایمپلنت‌های آندومتر عمیق تر از مرحله ۱ هستند.
- بافت اسکار احتمالی، اما هیچ نشانه ای از التهاب فعال وجود ندارد.
امکان این وجود دارد که ایمپلنت‌های آندومتریوز در سراسر بدن وجود داشته باشند، اما معمولا نزدیک یا بر روی تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ و ناحیه پشت رحم قرار می‌گیرند.
مرحله ۳ اندومتریوز
مرحله ۳ اندومتریوز نشان دهنده متوسط بودن شدت بیماری است. در این مرحله، علائم و نشانه‌های زیر ظاهر می‌شوند:
- تعداد قابل توجهی از ایمپلنت‌های عمیق آندومتر
- وجود کیست (اندومتریومای تخمدان) حداقل در یکی از تخمدان‌ها
- چسبندگی لایه‌ای (در برخی از موارد ابتلا اتفاق می‌افتد)
اندومتریومای تخمدان زمانی ایجاد می‌شود که بافت آندومتر به تخمدان بچسبد. در حالی که بافت رحم دچار ریزش می‌شود، همراه با خون قدیمی، غلیظ و قهوه‌ای رنگ از بدن خارج می‌شود. به دلیل ظاهر این خون، کیست اندومتریومای تخمدان گاهی اوقات “کیست شکلاتی” نیز نامیده می‌شود.
چسبندگی‌های لایه‌ای به نوارهای نازکی از بافت اسکار گفته می‌شود که در واکنش به تلاش‌های بدن برای محافظت از خود در برابر التهاب ناشی از آندومتریوز به وجود می‌آیند. بافت اسکار همچنین ممکن است به دلیل جراحی‌های به کار رفته برای تشخیص و درمان آن ایجاد شوند.
چسبندگی باعث می‌شود اندام‌ها به هم بچسبند و می‌تواند باعث ایجاد درد شدید و کوبنده و همچنین سایر علائم دیگر بسته به محل چسبندگی شود. به عنوان مثال، زمانی که چسبندگی در اندام‌های تولید مثلی اتفاق بیفتد، چسبندگی امکان دارد که باردار شدن را برای افراد سخت تر کند. یا چسبندگی در روده ممکن است باعث ظاهر شدن علائم گوارشی مانند حالت تهوع شود.
مرحله ۴ اندومتریوز
مرحله ۴ آندومتریوز شدیدترین حالت این بیماری است. در این مرحله، علائم و نشانه‌های زیر وجود دارند:
- تعداد زیاد کیست
- چسبندگی‌های شدید
با این که برخی از انواع کیست‌ها خود به خود از بین می‌روند، کیست‌هایی که در نتیجه اندومتریوز به وجود می‌آیند، معمولاً باید با جراحی برداشته شوند. این کیست‌ها می‌توانند بسیار بزرگ شوند و ممکن است حتی به اندازه یک گریپ فروت شوند.
ممکن است در این مرحله از بیماری، کیست‌های کوچک در دیواره پشتی رحم و رکتوم نیز ظاهر شوند. افراد مبتلا به اندومتریوز ممکن است در این نواحی اجابت مزاج دردناک، دل درد، یبوست، حالت تهوع و استفراغ را تجربه کنند.
اگر ضایعات آندومتر، کیست یا بافت اسکار یک یا هر دو لوله فالوپ را مسدود کنند، فرد مبتلا به آندومتریوز ممکن است ناباروری را تجربه کند. گاهی اوقات، مشکل در باردار شدن و ناباروری تنها علامت آندومتریوز است که یک فرد از خود نشان می‌دهد.
سایر روش‌های مرحله بندی اندومتریوز
مراحل آندومتریوز که در بالا توضیح داده شد، مراحلی هستند که پزشک شما برای توصیف و مشخص کردن شدت بیماری از آن‌ها استفاده می‌کند.
روش‌های دیگری نیز برای مرحله بندی اندومتریوز وجود دارند که می‌توانند برای تعیین سایر جنبه‌های بیماری از جمله محل قرارگیری ضایعات و تاثیر آن بر باروری مورد استفاده قرار گیرند.
مقیاس ENZIAN
سیستم طبقه بندی ENZIAN جهت تکمیل سیستم مقیاس عددی ASRM ایجاد شده است. این سیستم، آندومتریوز عمیق نفوذی را بر اساس محل ایجاد آن و میزان تهاجمی بودن ضایعه طبقه بندی می‌کند.
برخلاف طبقه بندی ASRM، می‌توان نمره ENZIAN را با استفاده از روش‌های تصویربرداری مانند تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) تعیین کرد.
هشت بخش در سیستم طبقه بندی ENZIAN به کار می‌رود:
- بخش A (واژن و سپتوم رکتوواژینال)
- بخش B (رباط های رحمی خاجی و دیواره‌های لگن)
- بخش C (کولون سیگموئید و رکتوم)
- FA (آدنومیوز)
- FB (درگیری مثانه)
- FU (درگیری حالب داخلی)
- FI (روده)
- FO (محل‌های دیگر)
همچنین شدت تهاجمی بودن بیماری به شرح زیر طبقه بندی می‌شود:
- درجه ۱ (کوچک‌تر از ۱ سانتی متر)
- درجه ۲ (۱ تا ۳ سانتی متر)
- درجه ۳ (بزرگ‌تر از ۳ سانتی متر)
شاخص باروری اندومتریوز
شاخص باروری اندومتریوز (EFI) ایجاد شد تا احتمال بارداری را در بیماران مبتلا به اندومتریوز تشخیص داده شده با جراحی که برای باردار شدن از لقاح آزمایشگاهی (IVF) استفاده نکرده‌اند، پیش بینی کند.
در سیستم EFI، موارد زیر در نظر گرفته می‌شود:
- سن
- مدت زمان ناباروری
- سابقه بارداری‌های قبلی
- عملکرد تخمدان، لوله‌های فالوپ و فیمبریا
- میزان گسترش اندومتریوز
طبقه بندی‌های توصیفی
همچنین امکان این نیز وجود دارد که با استفاده از دسته بندی‌های توصیفی، اندومتریوز را طبقه بندی کنیم. بنیاد آندومتریوز آمریکا، این بیماری را بر اساس محل آن در داخل حفره لگن و شکم به شکل زیر دسته بندی می‌کند:
- دسته ۱: شکل حداقلی آندومتریوز که صفاق (یک غشاء پیوسته که بر روی حفره شکمی وجود دارد) را درگیر می‌کند.
- دسته ۲: ایجاد اندومتریوما در تخمدان (کیست شکلاتی)
- دسته ۳: شکلی از اندومتریوز با نفوذ عمیق که اندام‌های داخل حفره لگن را درگیر می‌کند.
- دسته ۴: شکلی از اندومتریوز عمیق نفوذی که هم اندام‌های داخلی و هم اندام‌های خارجی حفره لگن را درگیر می‌کند.
چالش‌های تشخیص اندومتریوز
با این که مرحله بندی اندومتریوز نسبتاً ساده است، اما تشخیص آن در وهله اول امکان دارد چالش برانگیز باشد. این موضوع تا حدی به این دلیل است که بسیاری از علائم رایج این بیماری از جمله درد لگن و شکم می‌تواند ناشی از سایر بیماری‌ها باشد.
به طور میانگین، تشخیص نهایی اندومتریوز تا ۱۰ سال پس از شروع علائم طول می‌کشد. تقریباً ۷۰ درصد از زنان دارای درد مزمن لگن به اندومتریوز مبتلا هستند.