استروژن و پروژسترون، هورمون‌های تولید مثل اولیه در زنان هستند. این هورمون‌ها باعث به وجود آمدن بلوغ، چرخه‌های قاعدگی و بارداری می‌شوند. این دو هورمون در بدن مردان نیز وجود دارند، اما مقدار آن نسبت به زنان کم‌تر است. عدم تعادل استروژن و پروژسترون در بدن ممکن است که باعث ایجاد اختلال در چرخه قاعدگی، تغییر در خلق و خو، گرگرفتگی و ناباروری شود. این هورمون‌ها همچنین امکان دارد که بر روی گیرنده‌های هورمونی مثبت (HR-مثبت یا HR+) در سرطان تاثیر بگذارند.
در این مقاله به بررسی تفاوت‌های بین استروژن و پروژسترون، بیماری‌های مرتبط با آن‌ها، تاثیر کمبود یا بیش از حد بودن هورمون‌ها در بدن، هورمون درمانی و روش‌های طبیعی متعادل کردن هورمون‌ها می‌پردازیم.
اثر استروژن و پروژسترون بر روی بدن چیست؟
با این که استروژن و پروژسترون هورمون‌های اولیه جنسی یا تولید مثل در زنان هستند، اما این هورمون‌ها در سیستم تولید مثل مردان نیز نقش ایفا می‌کنند. استروژن بر رشد اندام‌های تناسلی زنانه تاثیر می‌گذارد و باعث رشد ویژگی‌های جنسی، مانند رشد سینه‌ها و گشاد شدن لگن در دوران بلوغ می‌شود.
استروژن و پروژسترون علائم و نشانه‌های زیر را در زنان دارند:
- بلوغ
- بارداری
- شیر دادن
- سیکل‌های قاعدگی
- یائسگی
- خلق و خو
- میل جنسی
- سلامت استخوان
انواع استروژن (استرادیول، استرون، استریول)
استروژن گروهی از هورمون‌ها را در بر می‌گیرد که عبارتند از:
- استرادیول: این هورمون، مهم‌ترین نوع استروژن موجود در بدن پیش از یائسگی به شمار می‌رود. استرادیول به بلوغ و حفظ سیستم تولید مثل زنان کمک می‌کند. این هورمون توسط تخمدان‌ها تولید می‌شود.
- استرون: پس از یائسگی، نوع اولیه هورمون استروژن موجود در بدن، استرون است. این هورمون در بافت چربی (چربی) تولید می‌شود.
- استریول: این هورمون توسط جفت ساخته می‌شود و در دوران بارداری در بدن وجود دارد.
نقش هورمون استروژن در بدن
هورمون استروژن دارای فواید زیر است:
- چرخه قاعدگی را شروع می‌کند.
- میل جنسی سالم را تقویت می‌کند.
- از سلامت اندام تناسلی، قلبی عروقی (قلب و عروق خونی)، استخوان و پوست محافظت می‌کند.
- به متابولیسم بدن کمک می‌کند.
- مقدار کلسترول در بدن را طبیعی نگه می‌دارد.
- خلق و خو را تنظیم می‌کند.
- عملکرد شناختی را تقویت می‌کند (تیزبینی ذهنی)
در مردان، استروژن تراکم استخوان، تولید اسپرم و میل جنسی را تنظیم می‌کند. پروژسترون به تولید تستوسترون (هورمون اصلی تولید مثل مردانه) کمک می‌کند.
نقش هورمون پروژسترون در بدن
تولید پروژسترون در درجه اول در جسم زرد تخمدان اتفاق می‌افتد. جسم زرد یک ساختار طبیعی و موقت کیست مانند است که در هر سیکل قاعدگی در تخمدان ایجاد می‌شود. در زنان، وظایف اصلی هورمون پروژسترون به شرح زیر است:
- پوشش داخلی رحم را ضخیم می‌کند و آن را برای لانه گزینی احتمالی آماده می‌کند.
- با جلوگیری از انقباض رحم، بارداری را حفظ می‌کند.
- سینه‌ها را برای کمک به شیردهی آماده می‌کند.
- استروژن را در بدن متعادل می‌کند.
بیماری‌ها و تاثیر کمبود هورمون استروژن و پروژسترون
کمبود و پایین بودن سطح استروژن یا پروژسترون (یا هر دو) در بدن ممکن است به دلیل یائسگی، بیماری‌ها و اختلالات سلامتی، ورزش کردن بیش از حد یا محدودیت کالری، ناسالم بودن رژیم غذایی یا درمان‌های پزشکی رخ دهد.
در دوران پیش از یائسگی، زمان منتهی به یائسگی، سطح هورمون استروژن و پروژسترون در نوسان است. سطح هر دوی این هورمون‌ها در دوران یائسگی کاهش پیدا می‌کند.
علاوه بر دوران پیش از یائسگی و یائسگی، عدم تعادل هورمونی احتمال دارد در صورت ابتلا به بیماری‌ها یا شرایط زیر رخ دهد:
- مقاومت به انسولین
- چاقی (باعث مقاومت به انسولین می‌شود)
- استرس و فشار
- فلور میکروبی روده (باکتری‌های خوب و بد) ناسالم یا نامتعادل
- آسیب به تخمدان‌ها یا برداشتن آن‌ها از طریق جراحی (که باعث یائسگی جراحی می‌شود)
- ورزش بیش از حد، محدودیت شدید کالری یا کاهش وزن سریع
- بیماری‌های غدد درون ریز (اختلالات تیروئید یا غده هیپوفیز)
- ناهنجاری‌های ژنتیکی از جمله سندرم ترنر
- بیماری‌های خود ایمنی
- نارسایی زودرس تخمدان (POF) که در آن، تخمدان‌ها پیش از ۴۰ سالگی از کار می‌افتند.
- سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)
- انواع درمان‌های خاص سرطان مانند شیمی درمانی یا پرتودرمانی
- بیماری مزمن کلیوی
بیماری‌ها و تاثیر بالا بودن هورمون استروژن و پروژسترون
بالا بودن استروژن یک نوع عدم تعادل هورمون است که در آن میزان هورمون استروژن نسبت به سایر هورمون‌ها مانند پروژسترون بیش‌تر است.
این حالت ممکن است به دلیل تولید بیش از حد هورمون استروژن یا تغییر در نحوه پردازش و دفع استروژن در بدن اتفاق بیفتد.
برخی از بیماری‌ها و اختلالات سلامتی تشدید شده یا مرتبط با بالا بودن بیش از حد هورمون استروژن عبارتند از:
- سرطان سینه HR مثبت
- سرطان رحم
- فیبروم رحم
- اندومتریوز
- سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)
گیرنده‌های هورمونی مثبت/منفی در سرطان
سرطان‌هایی که گیرنده‌های HR مثبت دارند، ممکن است با استروژن یا پروژسترون (یا هر دو) متصل شوند و رشد این هورمون‌ها را تحریک کنند. پزشکان از بیوپسی (نمونه گیری از بافت تومور) برای معاینه وضعیت HR استفاده می‌کنند که به هدایت روند درمان کمک می‌کند.
به عنوان مثال، درمان سرطان‌هایی که از نظر هورمونی مثبت هستند، با داروهایی انجام می‌شود که تولید یا تاثیر استروژن یا پروژسترون را متوقف می‌کنند. اما سرطان‌هایی با گیرنده هورمونی منفی (HR-منفی یا HR-) به این نوع درمان پاسخ نمی‌دهند و معمولاً درمان‌های دیگری مانند شیمی درمانی مورد نیاز است.
بالا بودن هورمون استروژن در بدن می‌تواند باعث ایجاد موارد زیر شود:
- افزایش وزن یا نفخ
- تغییرات قاعدگی (برای مثال خونریزی سبک‌تر یا شدیدتر، عادت ماهانه‌های کوتاه‌تر یا طولانی تر، بدتر شدن علائم قبل از قاعدگی)
- توده فیبروکیستیک (غیر سرطانی) در پستان
- فیبروم رحم (تومورهای غیر سرطانی در رحم)
- احساس خستگی
- سردرد
- تغییر در خلق و خو
- کاهش میل جنسی
- مشکل در حافظه یا خواب
- حساس شدن سینه‌ها
بالا بودن هورمون استروژن در مردان ممکن است باعث ایجاد علائم و نشانه‌های زیر شود:
- بزرگ شدن سینه‌ها
- مشکل در نعوظ
- ناباروری
- از دست دادن تون عضلانی
بالاتر میزان هورمون پروژسترون نسبت به استروژن می‌تواند باعث بروز موارد زیر شود:
- تاخیر در قاعدگی یا از دست رفتن آن
- تغییر در خلق و خو
- خستگی
مقایسه هورمون درمانی استروژن و پروژسترون
درمان جایگزینی هورمون (HRT) یک درمان پزشکی است که شامل استفاده از استروژن و پروژسترون مصنوعی (پروژستین) یا ترکیبی از این دو به عنوان مکمل یا جایگزین کردن طبیعی هورمون‌های بدن می‌باشد.
روش‌های کنترل بارداری هورمونی از جمله مصرف قرص، چسب، آمپول، دستگاه‌های داخل رحمی (IUD)، ایمپلنت یا حلقه‌های واژینال از این نظر شبیه به HRT هستند؛ زیرا استروژن یا پروژسترون مصنوعی را به کار می‌برند. اما هدف از آن‌ها جلوگیری از باردار شدن و تنظیم چرخه قاعدگی است.
پیشگیری از بارداری هورمونی بهتر است یا درمان جایگزین هورمونی؟
پزشکان معمولاً کنترل بارداری هورمونی را به جای درمان جایگزینی هورمونی (HRT) برای افرادی که در دوران پیش از یائسگی به سر می‌برند (زمان منتهی به توقف چرخه قاعدگی که منجر به یائسگی می‌شود) تجویز می‌کنند. زیرا زنان همچنان می‌توانند در زمان این انتقال باردار شوند.
با این حال، درمان جایگزینی هورمونی به افرادی که در یائسگی هستند تجویز می‌شود؛ زیرا پیشگیری از بارداری دیگر هدف نیست.
درمان جایگزینی استروژن
درمان جایگزینی استروژن برای تسکین علائم یائسگی موثر است، اما امکان دارد که خطر ابتلا به سرطان رحم را در صورت تجویز بدون پروژسترون افزایش دهد. پزشکان معمولاً این روش را برای زنان یائسه بدون رحم تجویز می‌کنند.
عوارض جانبی مصرف سیستمیک استروژن (در سراسر بدن) بیش‌تر از مصرف موضعی استروژن مانند استفاده از کرم‌های استروژن واژینال است.
درمان جایگزینی پروژسترون
درمان جایگزینی پروژسترون معمولاً برای زنانی به کار می‌رود که:
- هنوز دارای رحم هستند (پروژسترون جهت محافظت از پوشش رحم در برابر خطر احتمالی سرطان رحم با استروژن)
- به استروژن حساس هستند.
- ابتلا به یک بیماری یا مشکل در سلامت که استروژن را خطرناک می‌کند (به عنوان مثال، برخی سرطان ها و اختلال لخته شدن خون)
همچنین احتمال دارد که پروژستین برای افرادی که مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) هستند یا به طور مکرر سقط جنین دارند، به دلیل پایین بودن پروژسترون، ضروری باشد.
عوارض جانبی پروژستین امکان دارد شامل موارد زیر باشد:
- تغییر در خلق و خو
- نفخ یا حساس شدن سینه
- سردرد
- خونریزی ناگهانی
- بالا بودن فشار خون
- پایین بودن قند خون
ارتباط بین پروژسترون مصنوعی (پروژستین) و افزایش وزن هنوز مورد بحث است و در رابطه با آن، تحقیقاتی در حال انجام است. برخی از مطالعات نشان می‌دهند که پروژستین می‌تواند باعث افزایش وزن شود، در حالی که برخی دیگر ارتباطی با آن پیدا نکرده‌اند.
استروژن و پروژسترون ترکیبی
ترکیب استروژن و پروژسترون (EPT) به احتمال زیاد بهترین انتخاب برای افرادی است که دارای رحم هستند. پروژسترون با اثر منفی احتمالی استروژن بر روی پوشش رحم مقابله می‌کند و خطر ابتلا به سرطان آندومتر را کاهش می‌دهد.
جایگزینی استروژن، علائم یائسگی مانند گرگرفتگی، عرق کردن در شب، خشکی واژن و تحلیل استخوان را تسکین می‌دهد. با این حال، مصرف استروژن به تنهایی خطر ابتلا به سرطان رحم را بالا می‌برد.
درمان ترکیبی معمولاً به صورت زیر انجام می‌شود:
- در افراد بدون رحم: پزشکان ممکن است برای افرادی که به دلیل هیسترکتومی فاقد رحم هستند، تنها درمان با استروژن را تجویز کنند.
- در افراد با رحم: افرادی که دارای رحم هستند، باید درمان ترکیبی استروژن و پروژسترون را دریافت کنند. پروژسترون اضافه شده به بدن به دلیل استروژن درمانی به محافظت از پوشش رحم در برابر سرطان کمک می‌کند.
پزشک چگونه عدم تعادل هورمونی احتمالی را تشخیص می‌دهد؟
ممکن است پزشک برای تشخیص و درمان عدم تعادل هورمون‌های جنسی در برخی افراد فقط علائم را بررسی و پیگیری کند و این کافی باشد. با این حال، برخی از افراد نیاز به انجام آزمایش خون تشخیص هورمونی یا تست تصویربرداری داشته باشند.
به عنوان مثال، اگر شما در اواسط تا اواخر دهه ۴۰ زندگی خود قرار دارید و علائم پیش از یائسگی را تجربه می‌کنید، ممکن است پزشک درمان هورمونی را بدون آزمایش بیش‌تر برای تجویز کند.
اما اگر جوان‌تر باشید، ناباروری را تجربه می‌کنید یا سقط جنین مکرر داشته‌اید، بررسی سطح هورمون‌های خون و تصویربرداری اطلاعات مفیدی را در اختیار پزشک شما قرار می‌دهد.
خطرات جایگزینی هورمونی (HRT)
صرف نظر از نوع درمان هورمونی، پزشکان معمولاً کم‌ترین مقدار ممکن را در مدت زمان کوتاهی برای کاهش خطرات زیر توصیه می‌کنند. خطرات جایگزینی هورمونی از قرار زیر هستند:
- درمان فقط با استروژن (ET) و همچنین درمان ترکیبی با استروژن و پروژسترون (EPT) خطر لخته شدن خون و سکته را افزایش می‌دهند.
- استروژن خطر ابتلا به سرطان رحم را برای افرادی که دارای رحم هستند، افزایش می‌دهد.
- جایگزینی هورمونی (HRT) ترکیبی کمی خطر ابتلا به سرطان سینه را افزایش می‌دهد.
- خطر به کار بردن این درمان در افراد بالای ۶۰ سال بیش‌تر است.
- خطر لخته شدن خون و سکته مغزی در افرادی که سیگار می‌کشند، بیش‌تر است.
روش‌هایی برای متعادل کردن سطح استروژن و پروژسترون در بدن
داشتن یک سبک زندگی سالم می‌تواند به کاهش خطر عدم تعادل هورمونی کمک کند. منظور از سبک زندگی سالم، انجام موارد زیر است:
- حفظ وزن سالم
- داشتن یک رژیم غذایی سرشار از مواد مغذی کم قند و غذاهای فرآوری شده
- داشتن فعالیت بدنی منظم
- حفظ سلامت روده (از پروبیوتیک‌ها استفاده کنید)
- کاهش استرس
- خواب زیاد
- خودداری از مصرف بیش از حد الکل
- خودداری از مصرف زنو استروژن (مواد شیمیایی محیطی که استروژن را تقلید می‌کنند از جمله بی فنیل پلی کلرین (PCBs)، بیسفنول آ (BPA) و فتالات) موجود در آفت کش‌ها، پلاستیک‌ها و محصولات مراقبت شخصی
برخی از کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که داشتن رژیم غذایی ضد التهاب یا گیاهخواری به پیشگیری از بالا رفتن بیش از حد استروژن کمک می‌کند. همچنین مکمل‌هایی که ممکن است به کاهش خطر التهاب و متعادل کردن هورمون‌ها کمک کنند، عبارتند از:
- مکمل‌های امگا ۳
- زنجبیل
- زردچوبه
مصرف مکمل‌های استروژن
در صورتی که استروژن شما پایین است، می‌توانید فیتو استروژن‌هایی را که تقویت‌کننده‌های طبیعی هورمون استروژن هستند در غذاهای زیر مصرف کنید:
- نخود
- عدس
- دانه کتان
- توفو
اگر سرطان HR مثبت دارید، قبل از مصرف مقدار زیاد از این مواد غذایی با تیم پزشکی خود مشورت کنید.
برخی از مکمل‌های گیاهی مانند کوهوش سیاه، روغن گل مغربی، شبدر قرمز، ریشه ماکا و دونگ کوای ممکن است به حفظ تعادل هورمونی شما کمک کنند و علائم دوران پیش از یائسگی و یائسگی را تسکین دهند.
سخن آخر
استروژن و پروژسترون هورمون‌های تولید مثل اولیه هستند که بلوغ، سیکل‌های قاعدگی، میل جنسی، بارداری و شیردهی را در زنان کنترل می‌کنند. این هورمون‌ها همچنین نقش کمی در تولید مثل مردان ایفا می‌کنند.
عدم تعادل بین این هورمون‌ها می‌تواند باعث اختلال در چرخه قاعدگی، تغییر در خلق و خو، ناباروری و تاثیر بر سرطان‌های گیرنده هورمونی مثبت شود. درمان جایگزینی هورمون HRT و داروهای ضد بارداری هورمونی، درمان‌های مناسبی برای عدم تعادل هورمونی محسوب می‌شوند. با این حال، مصرف این هورمون‌ها با خطراتی نیز همراه هستند.
در صورتی که علائم عدم تعادل هورمونی را تجربه می‌کنید، توصیه می‌کنیم که برای دریافت کمک و درمان با پزشک صحبت کنید.