در صورتی که به تازگی متوجه شده‌اید که باردار هستید، به احتمال زیاد ماه‌های آینده را در این فکر خواهید بود که جنین شما دقیقا چگونه در حال رشد و تکامل است. ممکن است سوالاتی مانند: “چشم‌های نوزاد من چه رنگی خواهد بود؟” یا “چه زمانی نوزاد من قادر است صدای من را بشنود؟” به ذهن شما خطور کند. حتی ممکن است در مورد رشد مغز جنین خود برای شما سوال پیش بیاید.
خوشبختانه، رشد مغز جنین معمولاً از یک برنامه کاملاً قابل پیش بینی پیروی می‌کند. در واقع سیستم عصبی جنین یا مغز و نخاع جنین شما یکی از اولین سیستم‌هایی است که شروع به رشد می‌کند. بنابراین در حالی که مراقبت‌های دوران بارداری خود را ادامه می‌دهید و چکاپ پزشکی و سونوگرافی‌های خود را انجام می‌دهید، نوزاد شما نیز با سرعتی قابل پیش بینی رشد می‌کند و تکامل پیدا می‌کند.
مغز نوزاد شما
قبل از این که بتوانید به طور کامل رشد مغز جنین را درک کنید، لازم است که ابتدا با بخش‌های مختلف مغز کودک خود آشنا شوید و آن‌ها را بشناسید.
به طور کلی، پنج ناحیه مختلف در مغز وجود دارند که دانشمندان با آن‌ها آشنا هستند. این بخش‌ها شامل مخ، مخچه، ساقه مغز، غده هیپوفیز و هیپوتالاموس می‌باشند.
- مخ، بزرگ‌ترین بخش مغز محسوب می‌شود. این ناحیه مسئول افکار، احساسات و خاطرات است. قشر مغز که لوب پیشانی و لوب تمپورال شامل آن است، بخشی از مخ به شمار می‌رود.
- مخچه نیز بخشی از مغز است که مسئول کنترل حرکت است.
- ساقه مغز بخشی است که حیاتی‌ترین عملکردهای نوزاد شما از جمله ضربان قلب، تنفس و فشار خون او را کنترل می‌کند.
- غده هیپوفیز غده‌ای به اندازه یک نخود است که وظیفه ترشح هورمون‌ها را در بدن نوزاد شما به عهده دارد. این هورمون‌ها مسئول رشد و متابولیسم بدن نوزاد هستند.
- در آخر، هیپوتالاموس بخشی از مغز نوزاد شما است که مسئول تنظیم دمای بدن، گرسنگی، تشنگی، خواب و احساسات نوزاد است.
با این که این نواحی مغز جنین در دوران بارداری به سرعت رشد می‌کنند، اما بدن نوزاد پس از تولد هم رشد زیادی در خارج از بدن شما انجام می‌دهد.
مغز جنین شما چگونه رشد می‌کند؟
به محض این که متوجه می‌شوید که باردار هستید، مغز جنین شروع به تشکیل شدن کرده است. در واقع، فقط چهار هفته پس از لقاح، صفحه عصبی جنین تشکیل می‌شود که پایه و اساس مغز و نخاع نوزاد شما خواهد بود. به مرور که صفحه عصبی بلندتر می‌شود، روی خود تا می‌خورد تا زمانی که چین آن به یک شیار تبدیل شود. در نهایت، این شیار به لوله عصبی تبدیل می‌شود.
این لوله عصبی که در پشت کودک شما قرار دارد، برای رشد مغز و نخاع کودک شما بسیار مهم است؛ چرا که هر دوی این‌ها از لوله عصبی رشد می‌کنند.
رشد مغز جنین در سه ماهه اول بارداری
حدود هفت هفته پس از باردار شدن، مغز و صورت جنین شما در حال رشد کردن هستند. علاوه بر آن، هنگامی که لوله عصبی بسته می‌شود، به شکل منحنی در می‌آید و در سه بخش برآمده می‌شود که معمولاً به آن‌ها مغز قدامی یا پیش مغز (forebrain) مغز میانی (midbrain) و مغز خلفی (hindbrain) گفته می‌شود.
درست در پشت مغز خلفی، بخشی وجود دارد که در نهایت به نخاع نوزاد شما تبدیل می‌شود. به زودی، این نواحی از مغز به پنج بخش مختلف مغز از جمله مخ، مخچه، ساقه مغز، غده هیپوفیز و هیپوتالاموس تبدیل خواهند شد.
فرورفتگی‌هایی که در نهایت قرار است به سوراخ‌های بینی کودک شما تبدیل شوند نیز در این زمان قابل مشاهده هستند و رشد شبکیه چشم جنین نیز شروع به شکل گیری می‌کند.
حتی با وجود این که در سه ماهه اول بارداری بخش‌های خاصی از مغز جنین شما در حال رشد هستند، در حدود هفته ششم بارداری است که اولین فعالیت مغزی او اتفاق می‌افتد. این فعالیت، اولین اتصالات عصبی یا سیناپس‌های مغز نوزاد شما را نشان می‌دهد و به این معنی است که نورون‌های مغز جنین توانایی ارتباط برقرار کردن را دارند.
با این حال، این فعالیت هنوز بسیار ابتدایی و اولیه است و بیش‌تر شبیه ارسال نورون‌ها به صورت نامنظم می‌باشد.
در هفته دهم بارداری، سر جنین شما بیش‌تر شکل گرد به خود می‌گیرد و در هفته یازدهم بارداری، سر او هنوز حدود نیمی از طول بدن او را تشکیل می‌دهد. البته به زودی، اندازه بدن هم با طول سر متناسب خواهد شد.
رشد مغز جنین در سه ماهه دوم بارداری
در طول سه ماهه دوم بارداری، مغز جنین شما به دیافراگم و عضلات قفسه سینه او فرمان می‌دهد تا منقبض شوند که این کار بسیار شبیه به تمرین نفس کشیدن است.
همچنین در همین زمان است که جنین شما برای اولین بار رفلاکس مکیدن و بلعیدن را به صورت بسیار ابتدایی تجربه می‌کند. در واقع، تا هفته ۲۱ بارداری رفلکس طبیعی بلع جنین اجازه می‌دهد که هر روز چندین میلی لیتر مایع آمنیوتیک توسط او بلعیده شود. این بدین معناست که هر بار که بلع انجام می‌شود، جنین نیز آن را مزه می‌کند.
در پایان سه ماهه دوم بارداری، ساقه مغز جنین شما که ضربان قلب، تنفس و فشار خون او را کنترل می‌کند، تقریباً به طور کامل رشد و تکامل پیدا کرده و درست بالای نخاع و زیر قشر مغز قرار دارد. علاوه بر آن، سیستم عصبی جنین به اندازه‌ای تکامل یافته است که جنین شما از صداهای بلند خارج از رحم دچار رفلکس استارتل و حالتی شبیه به ترسیدن می‌شود. حتی ممکن است جنین شما در این مرحله از بارداری به سمت صدای شما یا همسرتان بچرخد.
در هفته ۲۸ بارداری، فعالیت امواج مغزی جنین دارای چرخه‌های خواب از جمله خواب REM است که معمولاً رویاپردازی در آن اتفاق می‌افتد.
رشد مغز جنین در سه ماهه سوم بارداری
در طول سه ماهه سوم بارداری، وزن مغز جنین شما تقریباً سه برابر می‌شود و همچنین نورون‌ها و اتصالات مغزی جنین به سرعت رشد می‌کنند. علاوه بر آن، سطح صاف قبلی مغز جنین شما بیش‌تر و بیش‌تر دارای شیار و چین و چروک می‌شود و کم کم به تصویر مغزهایی که شما به دیدن آن‌ها عادت دارید، شباهت بیش‌تری پیدا می‌کند.
مخچه جنین نیز به طور همزمان و بسیار سریع در حال رشد است. در واقع، مخچه سریع‌تر از هر ناحیه دیگری از مغز جنین شما رشد می‌کند.
زمانی که نوزاد شما به دنیا می‌آید، مغز او تا حد زیادی به مغز یک بزرگسال شباهت دارد. اما لازم است به خاطر داشته باشید که مغز نوزاد در این مرحله هم با تکامل کامل فاصله زیادی دارد. چرا که صرفاً داشتن زیرساخت مورد نیاز برای رشد مغز با داشتن یک مغز بالغ یکی نیست. به عنوان مثال، حتی با وجود این که قشر مغز جنین به سرعت در رحم رشد می‌کند، اما تا زمانی که نوزاد به صورت ترم متولد شود، در عمل شروع به کار کردن نمی‌کند. بلکه مغز نوزاد بعد از تولد او به طور پیوسته و در واکنش به محیط رشد نوزاد شما بالغ می‌شود.
چه عواملی بر رشد مغز جنین اثر می‌گذارند؟
عوامل زیادی وجود دارند که می‌توانند بر رشد مغز جنین تاثیر بگذارند، اما بیش‌تر زنان سالم نیازی به ایجاد تغییر اساسی در سبک زندگی خود ندارند تا رشد مغز جنین آن‌ها سالم و طبیعی باشد.
در عمل مهم‌ترین عامل رشد مناسب مغز جنین، داشتن سبک زندگی سالم مادر باردار است که شامل رژیم غذایی سالم و ورزش متعادل می‌باشد. همچنین مصرف نکردن الکل و سیگار برای زنان باردار اهمیت دارد؛ زیرا مصرف این مواد می‌تواند در تشکیل و اتصال سلول‌های مغزی جنین اختلال ایجاد کند.
ابتلای مادر باردار به عفونت‌ها
به طور کلی، ابتلا به عفونت‌ها بیش‌ترین خطر را برای جنین در حال رشد و تکامل دارد. اما بیش‌تر مادران باردار در برابر خطرناک‌ترین عفونت‌ها که شامل آبله مرغان و سرخک می‌شوند، ایمن هستند. با این حال، ابتلای مادر به عفونت‌هایی مانند بیماری عفونی توکسوپلاسموز، برخی از انواع بیماری‌های مقاربتی و سیتومگالوویروس نیز نگران کننده هستند و در صورت مبتلا شدن به آن‌ها لازم است به پزشک خود مراجعه کنید.
استرس مادر باردار
شاید برایتان سوال ایجاد شود که سایر عوامل در زندگی شما مانند استرس و نگرانی چطور؟ آیا این احساسات بر رشد مغز جنین نیز اثر منفی می‌گذارند؟ برخی از محققان باور دارند که استرس مادر باردار می‌تواند بر رشد و تکامل مغز جنین تاثیر بگذارد. یک پژوهش علمی اثبات می‌کند که استرس داشتن مادر در دوران بارداری باعث تغییر اتصال عصبی در مغز فرزند متولد نشده او می‌شود.
محققان با استفاده از تصویر برداری fMRI (یک نوع ام آر آی برای بررسی عملکرد مغز) در حالت استراحت جنین، جنین‌هایی که بین هفته ۳۰ و ۳۷ بارداری بودند را در مادرانی از محیط شهری کم درآمد و پر استرس بررسی کردند. قبل از آزمایش، بسیاری از مادران علائمی از خود نشان داده بودند که مشخص می‌کرد افسردگی شدید، اضطراب، نگرانی و استرس دارند.
محققان دریافتند که در مادرانی که استرس شدید داشتند، نحوه نظم گرفتن سیستم‌های عملکردی عصبی جنین کاهش پیدا کرده بود.
در این پژوهش برای اولین بار، تصویربرداری مغزی ارتباط مستقیمی را بین میزان استرس مادر و رشد مغز جنین نشان داد. علاوه بر این، محققان دریافتند که مخچه نقش اصلی را در اثراتی که مشاهده شد، ایفا می‌کند. در نتیجه، این بخش از مغز جنین در حال رشد ممکن است بیش از آنچه که قبلاً تصور می‌شد، نسبت به استرس اولیه زندگی آسیب پذیر باشد.
کولین
علاوه بر پژوهش قبلی، مطالعه دیگری از دانشگاه کلرادو اثبات کرد که مصرف کولین، یک ماده غذایی ضروری که در تخم مرغ، گوشت گاو و جگر وجود دارد، می‌تواند باعث پیشگیری از مشکلات رشد مغز جنین شود. این موضوع حتی زمانی که مادر باردار از بیماری‌هایی مانند آنفولانزا رنج می‌برد نیز صدق می‌کند. در واقع، این مطالعه نشان داد که مصرف مکمل‌های کولین می‌تواند از مشکلات رشدی در نوزادان متولد نشده در زمانی که مادر عفونت یا سرماخوردگی دارد، پیشگیری کند.
علاوه بر این محققان دریافته‌اند که نوزادانی که مادر آن‌ها عفونت مبتلا شده و سطح کولین پایین‌تری داشتند، توانایی توجه، بازی آرام و در آغوش گرفته شدن توسط والدینشان به طور قابل توجهی پایین‌تر است. هیچ یک از این اثرات زمانی که مادر باردار مقدار بیش‌تری کولین در بدن خود داشت، اتفاق نیفتاده‌اند.
جالب اینجاست که ویتامین‌های دوران بارداری معمولا حاوی کولین نیستند. در نتیجه محققان به این نتیجه رسیدند که مکمل‌هایی که توسط انجمن پزشکی آمریکا تجویز می‌شوند، می‌توانند به مادران باردار کمک کنند تا سطح کولین مورد نیاز نوزاد خود را دریافت کنند.
مشابه هر مکمل دیگری، قبل از مصرف مکمل لازم است با پزشک خود مشورت کنید.
چگونه به رشد مغز جنین کمک کنیم؟
هر مادری می‌خواهد نوزادش بهترین شروع ممکن را در زندگی داشته باشد. اما گاهی اوقات سخت است که بدانید چه کاری باید انجام دهید، مخصوصاً با توصیه‌های فراوانی که در کتاب‌ها، مجلات و اینترنت وجود دارد.
پیشنهاد ما این است که فقط به توصیه پزشک خود گوش دهید و آن را دنبال کنید. در این صورت همه چیز به خوبی پیش خواهد رفت. به احتمال زیاد، پزشک نکات ساده زیر را برای حفظ سلامتی شما و نوزاد شما پیشنهاد خواهد کرد.
بدن خود را تغذیه کنید
هنگامی که غذاهای سالم می‌خورید، مقدار زیادی آب می‌نوشید و ویتامین‌های دوران بارداری خود را مصرف می‌کنید، به مغز در حال رشد جنین خود مواد غذایی که برای رشد مناسب به آن نیاز دارد را می‌دهید. حتی ممکن است بخواهید در مورد مصرف مکمل های کولین با پزشک خود صحبت کنید.
اما سر خود و بدون مشورت با پزشک هیچ چیزی را مصرف نکنید، حتی از مکمل های بدون نسخه استفاده نکنید.
به اندازه کافی ورزش کنید
اگر قبل از باردار شدن ورزش نمی‌کردید، قبل از شروع هر برنامه ورزشی باید با پزشک خود صحبت کنید. اما به طور معمول، پیاده روی، ایروبیک در آب و کلاس‌های یوگای بارداری ورزش‌های مناسبی برای دوران بارداری هستند.
فقط مواظب باشید که در ورزش کردن زیاده روی نکنید تا خطر آسیب رسیدن به خود یا جنین در حال رشد خود را تحت کنترل نگه دارید.
از سموم دوری کنید
سموم برای هر فردی از جمله مادران باردار و جنین داخل رحم آن‌ها مضر هستند. خوشبختانه، دوری از سموم در محیط نسبتاً آسان است، مگر این که در یک خشکشویی، در مزرعه یا کارخانه کار کنید. در این صورت می‌توانید درخواست کنید که به بخشی کم‌تر سمی از کسب و کار منتقل شوید.
به طور کلی، شما باید از قرار گرفتن طولانی مدت در معرض مواد تمیز کننده خودداری کنید، به هشدارهای کیفیت هوا توجه کنید و از آلاینده های ناشی از ترافیک سنگین اجتناب کنید. اما، در مورد چیزهایی که نمی توانید کنترل کنید، استرس نداشته باشید. فقط تمام تلاش خود را بکنید و بی جهت خود را در معرض مواد شیمیایی قرار ندهید.
استرس خود را کنترل کنید
مطالعات بی شماری وجود دارند که استرس بالا در بارداری را با رشد نامناسب مغز جنین مرتبط می‌دانند. در نتیجه هر کاری که از دستتان بر می‌آید، برای کاهش استرس در زندگی خود انجام دهید.
کار خود را کم کنید و یاد بگیرید که چگونه استراحت کنید. یکی از راه‌های کاهش استرس، تمرکز بر تکنیک‌های مختلف آرامش مانند تمرین‌های تنفسی، نوشتن به طور روزانه و مدیتیشن است.
با نوزاد خود صحبت کنید
تحقیقات نشان می‌دهد که زمانی که با جنین در رحم خود صحبت می‌کنید، کاری بیش از فقط ارتباط برقرار کردن انجام می‌دهید.
شما واقع در حال پایه ریزی اساس رشد اجتماعی و عاطفی نوزاد خود هستید. این مکالمات یک طرفه به مرور مهارت‌های زبانی و حافظه نوزاد را نیز افزایش می‌دهند. بنابراین مطمئن شوید که به طور منظم با جنین خود صحبت می‌کنید.
موسیقی پخش کنید
در حالی که سر این که نواختن موتزارت ضریب هوشی نوزاد متولد نشده شما را افزایش می‌دهد یا نه اختلاف نظر وجود دارد، پخش موسیقی به طور کلی برای هر دوی شما خوب است. موسیقی، به خصوص موسیقی کلاسیک نه تنها می‌تواند آرامش بخش باشد، بلکه می‌تواند به نوزاد متولد نشده شما کمک کند تا با صداها و آهنگ‌های جدید آشنا شود.
الکل و سیگار را ترک کنید
در دوران بارداری هرگز سیگار نکشید و مشروب ننوشید. به عنوان مثال، مصرف الکل می‌تواند باعث ایجاد سندرم جنین الکلی شود. همچنین می‌تواند در رشد سلول‌های شناختی مغز جنین اختلال ایجاد کند.
در واقع، نوشیدن الکل در دوران بارداری اغلب باعث به وجود ضریب هوشی پایین، مهارت‌های شناختی ضعیف، کمبود توجه، رفتار تکانشی و حتی هماهنگی ضعیف می‌شود.
نیکوتین نیز جریان خون و تغذیه جنین را کاهش می‌دهد؛ زیرا رگ‌های خونی شما را منقبض می‌کند. نیکوتین همچنین بر سلول‌های شناختی مغز اثر منفی می گذارد.
سخن آخر
بهترین کاری که می‌توانید برای کمک به رشد و تکامل مغز جنین خود انجام دهید، داشتن یک سبک زندگی سالم است. سبک زندگی سالم شامل تغذیه صحیح، ورزش، خواب کافی و کم بودن استرس است.
در صورتی که در مورد رژیم غذایی یا استرس خود نگران هستید، توصیه می‌کنیم با پزشک خود صحبت کنید. کارهایی وجود دارند که می‌توانید از امروز انجام دهید تا به شما کمک کند در مسیر درست قرار بگیرید تا اطمینان حاصل کنید که مغز جنین شما همانطور که باید رشد و تکامل پیدا می‌کند.