از نطفه تا یک نوزاد کامل
در این مقاله قصد داریم تا مراحل رشد جنین را با هم بررسی کنیم. خلقت و تولد انسان یکی از شگفت‌انگیزترین پدیده‌های جهان است. تشکیل یک انسان کامل تنها از یک سلول واقعاً خارق‌العاده است. در این مقاله مرحله به مرحله و ماه به ماه با چگونگی رشد جنین آشنا می‌شوید و مراحل رشد و نمو جنین از زمان تشکیل نطفه تا تولد را مورد بررسی قرار می‌دهیم. با تیم پینو بیبی همراه باشید تا با این مراحل شگفت‌آور بیشتر از قبل آشنا شوید.
مراحل رشد یا چرخه رشد جنین
رشد جنین و تولد نوزاد یک فرایند پیچیده و خارق‌العاده است. خداوند مهربان با یک مکانیزم پیچیده و دقیق از یک نطفه کوچک یک انسان کامل را پدید می‌آورد. بدن زن به عنوان مامنی برای خلق این پدیده شگفت‌انگیز است. در این مقاله قصد داریم تا مراحل رشد جنین را به طور اجمالی بررسی کنیم. برای آشنا شدن با مراحل رشد جنین نیاز است تا با فرایند لقاح آشنا شوید. برای این که درک بهتری از فرایند لقاح داشته باشید ابتدا توضیح مختصری درباره دستگاه تناسلی بانوان خدمت‌تان ارائه می‌شود.
دستگاه تناسلی بانوان
دستگاه تولید مثل و تناسلی بانوان شامل رحم، لوله‌های فالوپ و دو تخمدان است. زنان هر ۲۸ روز یکبار در چرخه جنسی خود یک تخمک (اووم) از یکی از تخمدان‌ها آزاد می‌کنند. مژک و زائده‌های موجود در لوله‌های فالوپ و همچنین انقباضات دیواره این لوله‌ها به تخمک کمک می‌کنند تا در طول لوله حرکت کند. این حرکت از سوی تخمدان به سمت رحم صورت می‌گیرد. عبور تخمک از لوله فالوپ معمولاً ۳ الی ۴ روز به طول می‌انجامد. اگر تخمک در مدت ۲۴ تا ۴۸ ساعت پس از آزاد شدن لقاح نیابد، توانایی لقاح را از دست می‌دهد و از بین می‌رود. اما اگر بعد از آزاد شدن تخمک، زن رابطه جنسی داشته باشد و اسپرم‌های مرد وارد رحم او شود ممکن است یکی از اسپرم شانس ورود به تخمک آزاد شده را بیابد و عمل لقاح در رحم زن صورت گیرد. بدین ترتیب سلولی به سلول زیگوت یا تخم پدیدار می‌شود.
تشکیل سلول تخم و توده بلاستوسیست
اگر اسپرم تا چند روز بعد از تخمک‌گذاری خود را به گامت ماده برساند، ممکن است لقاح صورت بگیرد. برای لقاح یک تخمک، سلول اسپرم باید به سمت یکی از لوله‌های فالوپ حرکت کند. اسپرم نخست با آزاد کردن آنزیم‌هایی که در نوک خود دارد به درون تخمک نفوذ می‌کند. این آنزیم‌ها لایه‌های خارجی ژل مانند دور تخمک را تخریب می‌کنند و باعث می‌شوند سر اسپرم وارد تخمک شود و هسته‌های اووم و اسپرم با هم ترکیب شوند. این عمل سبب تولید یک سلول به نام سلول زیگوت (تخم) می‌شود.
بعد از تشکیل سلول تخم مرحله‌ای آغاز می‌شود که از آن به عنوان مرحله «تقسیم و جایگزینی» یاد می‌شود. سلول زیگوت در اولین هفته بعد از لقاح، تقسیم‌های انجام می‌دهد؛ این تقسیم‌ها از سلول تخم تعداد زیادی سلول کوچک‌تر تولید می‌کنند. همزمان با عمل تقسیم، سلول تخم از لوله‌های فالوپ به سمت رحم حرکت می‌کند. این تقسیم‌ها منجر به تشکیل یک توده سلولی به نام بلاستوسیست می‌شود. بلاستوسیست در واقع یک توده سلولی توخالی است. حدود ۶ روز بعد از لقاح، بلاستوسیست به دیواره رحم متصل می‌شود که به این عمل جایگزینی می‌گویند. بلاستوسیت در همین مکان رشد و نمو می‌کند و مراحل جنینی را طی می‌کند تا در نهایت تبدیل به یک نوزاد کامل می‌شود.
مراحل جنینی در دروان بارداری
رشد و نمو از یک سلول به نام سلول تخم شروع می‌شود و از آن میلیاردها سلول ایجاد می‌شود. جنین در دوره نمو خود از رحم تغذیه می‌شود و رحم وظیفه حفاظت از جنین را بر عهده دارد. نمو نوزاد در داخل رحم حدود ۹ طول می‌کشد. به این دوره، دوران بارداری یا حاملگی گفته می‌شود. معمولاً متخصصان این ۹ ماه را به سه دوره سه ماهه تقسیم می‌کنند.
سه ماهه اول بارداری
مهم‌ترین وقایع نمو جنین در سه ماهه اول بارداری رخ می‌دهد. متخصصان به توده سلولی ایجاد شده بعد از لقاح در ۸ هفته اول بارداری رویان می‌گویند و با ورود به هفته نهم آن را جنین می‌نماند. در هفته دوم بعد از لقاح اندکی بعد از فرایند جایگزینی، رویان به سرعت رشد می‌کند. پرده‌هایی در اطراف رویان وجود دارند که وضیفه حفاظت و تغذیه رویان را بر عهده دارند. این پرده‌ها همزمان با رشد رویان به سرعت رشد می‌کنند. به طور کلی دو پرده دور رویان را احاطه می‌کند. جنین از طریق یک زائده به نام بند ناف به سیستم گردش خون مادر متصل است. بند ناف شامل پرده‌های الانتوئیس، کیسه زرده و ۲ سرخرگ و یک سیاهرگ است. خون از راه سیاهرگ بند ناف به بدن جنین وارد می‌شود.
همچنان که جفت تشکیل می‌شود، سلول‌های داخلی بلاستوسیت نیز رشد می‌کنند و سه لایه را تشکیل می‌دهند. در انتهای هفته سوم بارداری، رگ‌های خونی و روده شروع به نمو می‌کنند و طول رویان به حدود ۲ میلی‌متر می‌رسد. در طول دومین هفته، یک قسمت میله مانند سلولی در طول بدن جنین و در پشت آن ظاهر می‌شود که به آن نوتوکورد می‌گویند. نوتوکورد در واقع همان ستون‌مهره‌هاست. نوتوکورد به تدریج ضخیم شده و مقدمات تشکیل لوله عصبی را فراهم می‌کند. قسمت‌های ابتدایی این لوله متمایز می‌شوند و مغز جنین را تشکیل می‌دهند و بقیه قسمت‌ها هم نخاع را می‌سازند. رشد قسمت‌های مختلف مغز سریع است و در پایان هفته پنجم بیشتر قسمت‌های مغز تشکیل می‌شود. در هفته ششم نیز نیمکره‌های مخ پدیدار می‌شوند. در طول ماه اول قلب رویان تشکیل می‌شود این قلب حالت S مانندی دارد و در همین هفته پنجم است که ضربان قلب رویان آغاز می‌شود.
در هفته چهارم بازوها و پاها نیز شروع به تشکیل شدن می‌کنند و رویان تقریباً ۵ میلی‌متر خواهد شد. در طول ماه دوم ماهیچه‌ها تشکیل می‌شود و جنین می‌تواند حرکاتی را انجام دهد و حتی مغز پیام‌هایی را برای تنظیم اعمال بعضی اندام‌ها مخابره می‌کند و چند نوع انعکاس ساده برقرار می‌شود. در انتهای هفته چهارم، آغاز تشکیل همه اندام‌های اصلی است.
در طی ماه دوم، مرحله نهایی نمو رویان انجام می‌گیرد. بازوها و پاها شکل می‌گیرند. در حفره بدن، برخی اندام‌های داخلی مانند کبد و پانکراس قابل تشخیص هستند. در انتهای ماه دوم اندازه رویان در حدود ۲۲ میلی‌متر خواهد بود و رویان در حدود ۱ گرم وزن خواهد داشت.
با شروع ماه سوم وارد هفته هشتم بارداری می‌شویم؛ همانطور که پیشتر گفته شد از این پس به این توده سلولی جنین گفته می‌شود. در طی ماه سوم چشم‌ها و گوش‌ها ظاهر می‌شوند و بعضی از استخوان‌ها مشخص هستند. در ماه سوم نوتوکورد (لوله عصبی ابتدایی) از بین می‌رود. جنین شروع به انجام حرکات تنفسی می‌کند و مایع آمنیوتی را به درون شش‌های خود می‌فرستد. در انتهای ماه سوم طول جنین ۵ سانتی‌متر است و ۱۴ گرم وزن دارد. در انتهای ماه سوم و ابتدای ماه چهارم، جنین دارای ویژگی‌های بدنی قابل تشخیص است و ارگان‌ها و اندام‌های بدن او در حال شکل‌گیری است. طی سه‌ماهه اول ویار بانوان باردار شروع می‌شود و عوارض بارداری مانند تهوع و استفراغ به سراغ مادر خواهد آمد.
سه‌ماهه دوم حاملگی
سه ماهه دوم دوره میانی بارداری است و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در سه ماهه دوم تهوع صبحگاهی از بین می‌رود و یا شدت آن کمتر می‌شود. در ماه پنجم مادر متوجه حرکات جنین خود می‌شود. در طول سه ماهه دوم جنین به سرعت رشد می‌کند و اندام‌های او شروع به عمل می‌کنند. در سه ماهه دوم است که جنسیت جنین مشخص می‌شود. معمولاً در هفته بیستم با انجام سونوگرافی می‌توان جنسیت جنین را تشخیص داد. در سه ماهه دوم مادر می‌تواند به وسیله داپلر ضربان قلب جنین را بشنود. طی هفته چهاردهم تا شانزدم انگشتان دست و پای جنین به خوبی مشخص است و ابروها، مژه‌ها، ناخن‌ها، پلک‌ها و حتی مو جنین تشکیل می‌شوند. جالب است بدانید در سه ماهه دوم بارداری جنین قادر است که انگشتان خود را بمکد، خمیازه بکشد و به بدن خود کمی کش و قوس دهد. در سه ماهه دوم اندام‌های تناسلی نیز رشد می‌کنند. در پایان ماه چهارم بارداری جنین در حدود ۱۱۰ تا ۱۱۳ گرم وزن دارد و طول آن حدوداً ۱۵ سانتی‌متر است. شاید برای شما عجیب باشد اما سرعت رشد جنین در سه ماهه دوم بسیار زیاد است و در فاصله بین ماه چهارم و ماه پنجم جنین ۱۰ سانتی‌متر رشد می‌کند و اندازه جنین در پایان ماه پنجم ۲۵ سانتی‌متر خواهد بود و وزن جنین در حدود ۴۵۳ گرم است. در ماه ششم اثر انگشت جنین قابل مشاهد است. پوست جنین شفاف و شیشه‌ای است و رگ‌های خونی بدن جنین از روی پوست قابل رویت است. در ماه ششم پلک‌ها که تا کنون به هم چسبیده بودند از هم باز می‌شوند. حتی ممکن است جنین سکسکه کند و مادر متوجه حرکات تکان‌دهنده جنین خود شود. در پایان ماه ششم جنین حدوداً ۳۰ سانتی‌متر طول و ۹۰۷ گرم وزن دارد. در ماه هفتم جنین همچنان به رشد و نمو خود ادامه می‌دهد و ذخایر چربی بدن خود را می‌سازد. در ماه هفتم شنوایی جنین به طور کامل توسعه می‌یابد. جنین در ماه هفتم به محرک‌های صدا، درد و نور پاسخ می‌دهد. در پایان ماه هفتم جنین در حدود ۳۵ سانتی‌متر طول و بین ۹۵۰ تا ۱۱۰۰ گرم وزن دارد.
سه‌ماهه سوم حاملگی
در طول سه‌ماهه سوم جنین به رشد خود ادامه می‌دهد. در ماه هشتم ممکن است مادر متوجه لگد زدن‌های بیشتری از سوی جنین بشود. در بین هفته‌های ۲۹ تا ۳۲ مغز جنین به سرعت رشد می‌کند و جنین می‌تواند ببیند و بشنود. به طور کلی در ماه هشتم اکثر ارگان‌های بدن تکامل یافته‌اند اما ممکن است ریه‌ها هنوز به طور کامل تکامل پیدا نکرده باشند. طول جنین در پایان ماه هشتم ۴۵ سانتی‌متر است و وزن آن در حدود ۲۲۶۰ گرم خواهد بود. در ماه نهم ریه‌ها کامل می‌شوند و جنین می‌تواند پلک بزند و چشم‌های خود را باز و بسته کند. همچنین جنین می‌تواند سر خود را بچرخاند و به صداها، نور و لمس واکنش نشان دهد. طول جنین در ماه نهم تقریباً ۴۸ تا ۵۰ سانتی‌متر است و وزن جنین نیز در حدود ۲۷۲۰ گرم است. در انتهای سه‌ماهه سوم جنین قادر است در خارج از بدن مادر زندگی مستقلی داشته باشد. بعد از حدود ۹ ماه جنین بدن مادر را ترک می‌کند. جنین طی فرایند زایمان از بدن مادر خارج می‌شود. زایمان به ۲ روش انجام می‌شود: زایمان طبیعی و سزارین. به طور کلی زایمان در حدود چند ساعت طول می‌کشد. هنگام زایمان جداره‌های رحم با انقباضات متعدد جنین را به سمت دهانه رحم سوق می‌دهند و جنین از بدن مادر متولد می‌شود. بعد از تولد نوزاد، مراحل رشد و نمو جسمی و عصبی نوزاد همچنان ادامه پیدا خواهد کرد.
تاثیر محیط بر جنین
در دوره جنینی با آن که خود جنین در تماس مستقیم با محیط خارج نیست اما عوامل محیطی بر رشد او اثر می‌گذارند. تاثیر بعضی عوامل محیطی در دوره معینی از رشد جنین شدید است حال آن که ممکن است همان عوامل در دروه دیگر اثری بر جنین نداشته باشند. از آنجایی که بیشتر ساختارهای بدن جنین در طول سه ماه اول شکل می‌گیرند، عوامل محیطی هم در این مدت، اثر زیادتری بر جنین خواهند داشت. در ضمن چون مادر ممکن است در طول ماه‌های نخست متوجه بارداری خود نباشد، طبعاً ممکن است بعضی نکات ایمنی را رعایت نکند.
هر آنچه در خون مادر گردش می‌کند (مواد غذایی، گازها و داروها) ممکن است به خون جنین نیز راه یابند. به طور کلی برخی عوامل محیطی موثر بر رشد جنین عبارتند از:
تغذیه مادر در دوران حاملگی: فقر پروتئینی شدید مادر، روی نوازد اثر می‌گذارد. عدم دریافت کافی پروتئین به بدن جنین سبب می‌شود تا تعداد سلول‌های مغزی کمتری در مغز جنین تشکیل شود و ممکن است توانایی یادگیری او برای همیشه کاهش یابد. برخی مادران در خوردن و مصرف ویتامین‌ها افراط می‌کنند. مصرف زیاد برخی ویتامین‌ها، مانند ویتامین دی توسط مادر باعث بروز نوعی عقب‌افتادگی ذهنی در کودک می‌شود. مصرف زیاد ویتامین‌های آ و کا نیز می‌تواند برای جنین مضر باشد.
مصرف دارو در دوران بارداری: داروهای زیادی بر رشد جنین اثر می‌گذارند. حتی مصرف زیاد آسپرین، مانع رشد سلول‌های بدن جنین (به ویژه سلول‌های کلیه) می‌شود.
مصرف الکل و دخانیات در دوران بارداری: مادران بارداری که الکل می‌نوشند، ممکن است صاحب کودکانی شوند که از لحاظ ذهنی و بدنی عقب افتاده هستند. تحقیقات نشان داده است که مصرف الکل، بر میزان یادگیری کودک هم تاثیر دارد. کشیدن سیگار و مصرف دخانیات سبب می‌شود تا اکسیژن کافی به خون جنین نرسد زیرا هموگلوبین خون مادر و جنین، با مونوکسید کربن حاصل از دود سیگار ترکیب می‌شود و ممکن است رشد جنین را مختل کند.
عوامل بیماری‌زا: ویروس‌ها و باکتری‌ها می‌توانند بر جنین اثر داشته باشند. به عنوان مثال ویروس سرخجه از جفت عبور می‌کند و به بدن جنین می‌رسد. در این صورت، مانع انجام متابولیسم طبیعی و حرکات سلولی می‌شود. در نتیجه کودک ممکن است به نابینایی، ناشنوایی و عقب‌ماندگی ذهنی مبتلا شود. این خطرات در ماه اول بارداری شدیدتر هستند.
در معرض اشعه رادیواکتیو قرار گرفتن: وقتی مادر در دوره بارداری در معرض تابش اشعه ایکس یا تابش‌های مشابه قرار گیرد، ممکن است صاحب نوزادی با نقص‌های مادرزادی یا لوسمی (سرطان خون) شود.