یکی از علل ناباروری در مردان کم تحرکی اسپرم است. اسپرم سلول جنسی است که به هنگام مقاربت از بدن مرد به دستگاه تناسلی زن وارد می‌شود و با حرکات شناگونه خود، در فضای درون رحم به تخمک می‌رسد و در ملاقات با تخمک ماده ژنتیکی خود را با ماده ژنتیکی تخمک به اشتراک می‌گذارد و بدین ترتیب سلول زیگوت تشکیل می‌شود. این سلول منشا جنین و در نهایت تولد نوزاد خواهد بود. در برخی موارد به دلایل مختلف ممکن است اسپرم تحرک کافی نداشته باشد و لذا در فرآیند باروری اختلال ایجاد شود. در این مقاله علل و عوارض کم تحرکی اسپرم را مورد بررسی قرار خواهیم داد و راهکارهای ساده برای درمان این عارضه به شما مخاطب عزیز ارائه خواهد شد. همراهی خود را از تیم پینو بیبی دریغ نکنید و تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید.
کم‌تحرکی اسپرم چیست و چگونه درمان می‌شود؟
یکی از بیماری‌های شایع بین مردان، کم تحرکی اسپرم است در این مقاله به تشریح این عارضه خواهیم پرداخت و علل مختلف ناباروری مردان را به صورت مختصر و اجمالی بررسی خواهیم نمود.
علل ناباروری مردانه
در سراسر جهان، حدود ۶۰ تا ۸۰ میلیون زوج تحت تأثیر ناباروری قرار دارند و این میزان از کشوری به کشور دیگر متفاوت است.
ناباروری عامل مردانه زمانی است که مشکلی در بیولوژی مرد باعث شود که او نتواند زنی را باردار کند. بین ۴۰ تا ۵۰ درصد موارد ناباروری مربوط به مشکلات مردان است و حدود ۷ درصد از مردان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
ناباروری مردان معمولاً نتیجه کمبود مایع منی است که شایع‌ترین آن‌ها عبارت هستند از:
- تعداد کم اسپرم یا الیگواسپرمی
- تحرک ضعیف اسپرم
- شکل غیرطبیعی اسپرم یا تراتوسپرمی
حدود ۹۰ درصد از مشکلات ناباروری مردان ناشی از تعداد کم اسپرم است، اما تحرک ضعیف اسپرم نیز عامل مهمی است.
ساختار اسپرم چگونه است؟
دستگاه تناسلی در بانوان و آقایان برای بقایی نسل تکامل یافته‌اند. عملکرد صحیح و درست این دستگاه سلامت جسمی و روانی یک نسل از جامعه را تضمین می‌کند. دستگاه تناسلی در مردان با تولید اسپرم (سلول جنسی مرد) و در زنان با تولید تخمک (سلول جنسی زن) وظیفه تولید مثل را بر عهده می‌گیرند. دستگاه تناسلی مردانه اسپرم‌هایی را تولید می‌کند که این اسپرم‌ها در لوله‌های اسپرم‌ساز درون هر بیضه سنتز می‌شود.
اسپرم از لحاظ ظاهری دارای یک بخش سر و بخش میانی، یک بخش دم است. سر اسپرم جای است که ماده وارثتی وجود دارد. هسته در بخش سر اسپرم حاوی DNA است که وقتی با DNA تخمک ترکیب شود، محتوای ژنتیکی یک فرد جدید را ایجاد می‌کنند. در بخش سر و درست نوک اسپرم بخشی به نام آکروزوم است که اسپرم را قادر می‌سازد تا به تخمک نفوذ کند. قطعه میانی اسپرم حاوی میتوکندری است که انرژی مورد نیاز دم برای حرکت و پویایی را تامین می‌کند. دم با حرکات شلاق مانند به جلو و عقب حرکت می‌کند تا اسپرم را به سمت تخمک سوق دهد.
اسپرم باید به رحم و لوله فالوپ برسد تا بتواند تخمک زن را بارور کند و در نهایت یک سلول تخم (زیگوت) شکل بگیرد. در زمان انجام مقاربت و انزال؛ حرکات انقباضی رحم زن باعث کشیده شدن اسپرم‌های موجود در مایع منی به سمت لوله‌های فالوپ می‌شود. در اینجا اگر اسپرم با تخمکی که از تخمدان آزاد شده باشد ملاقات کند به دیواره نزدیک شده و با حرکات شلاق مانند دم سعی در عبور از جدار تخمک کرده تا خود را به غشا سلول تخمک رسانده و ماده وراثتی خود را با ماده وارثتی موجود در تخمک به اشتراک می‌گذارد.
انواع حرکت اسپرم
اسپرم‌ها پس از عبور از اپیدیدیم سلول‌های متحرکی هستند. تحرک اسپرم در زمان لقاح حیاتی می‌شود زیرا عبور اسپرم از جدار تخمک را تسهیل می‌کند. بدون مداخله این حرکات دم اسپرم، باروری اتفاق نمی‌افتد. اسپرم غیرمتحرک یا اسپرم با حرکات غیرعادی قابلیت عبور از جدار تخمک را ندارد و لذا باروری و لقاح رخ نمی‌دهد. دو فاکتور تعداد اسپرم‌ها در زمان انزال و میزان تحرک اسپرم‌ها در یک باروری موفق از سوی مرد اهمیت دارد. از این رو، ارزیابی کسری از جمعیت اسپرم که متحرک هستند، شاید پرکاربردترین معیار کیفیت مایع منی باشد. اسپرم‌های متحرک دو نوع حرکت دارند:
- متحرک پیشرونده: در یک خط مستقیم یا دایره‌های بزرگ شنا می‌کنند شعاع حرکتی وسیع دارند.
- متحرک غیر پیشرونده: در این نوع حرکت، اسپرم‌ها در دایره‌های کوچک حرکت می‌کنند شعاع حرکتی کمی دارد.
سرعت لازم برای عبور از دهانه رحم تا رسیدن به تخمک، حداقل ۲۵ میکرومتر در ثانیه است. اگر کمتر از ۳۲ درصد اسپرم‌های آزاد شده در مایع منی واجد این میزان سرعت نباشد در این صورت به این اسپرم‌های کم تحرک می‌گویند. یک اسپرم سالم و بی نقص حرکتی پیشروند و رو به جلو دارد و حداقل سرعت آن ۲۵ میکرومتر بر ثانیه است. لذا نوع حرکت و سرعت حرکت اسپرم باعث ایجاد مشکلاتی در باروری می‌شود که تحت عناوین مختلفی مطالعه می‌شوند.
بنابراین ضعف و بیماری در تحرک اسپرم را به سه دسته اصلی تقسیم نمود:
- حرکت تدریجی و کند
- تحرک غیر پیشرونده، سرعت حرکت کمتر از ۵ میکرومتر در ثانیه صورت می‌پذیرد
- بدون تحرک
به مردانی که به عارضه کم تحرکی یا بی‌تحرکی اسپرم دچار هستند، آستنوسپرمی Asthenospermia یا آستنوزواسپرمی Asthenozoospermia می‌گویند. همانطور که اشاره شد انواع مختلفی از مشکلات حرکتی اسپرم وجود دارد.
عوامل مضر بر کیفیت و کمیت اسپرم چه هستند؟
عوامل مضری که بر کیفیت و کمیت اسپرم تاثیرگذار هستند، عبارت هستند از:
- سطوح استرس و اضطراب (به ویژه در زمان مقاربت و انزال)
- گرمای بیش از حد (زیرا بیضه‌ها در درون کیسه بیضه و خارج از بدن نگهداری می‌شوند و اسپرم‌ها به حرارت حساس هستند. در برخی نوزادان، بیضه‌ها درون کیسه بیضه قرار ندارند که با لمس ساده کیسه بیضه و خالی بودن آن می‌توان به نبود بیضه در کیسه پی‌برد. در این شرایط والدین یا پزشک با مالش مناسب بیضه را به سمت کیسه بیضه هل می‌دهند زیرا همین کار ساده مانع عدم باروری نوزاد پسر در آینده می‌شود).
- داروهای خاص
- رژیم غذایی نامناسب
- مصرف بیش از حد مشروبات الکلی
- استعمال دخانیات، داروهای روان گردان
- اضافه وزن زیاد اگر شاخص توده بدنی ۲۵ یا بیشتر باشد
- مشاغل خاص مثال نانواها به علت نزدیکی دائم با حرارت تنور نانوایی )دمای مطلوب برای تولید اسپرم ۵/۳۴ درجه سانتی‌گراد است با افزایش دما کیفیت اسپرم افت پیدا می‌کند).
- کم تحرکی و نشستن طولانی مدت
علل کم تحرکی اسپرم چه هستند؟
شایع‌ترین علل و مشکلاتی که مانع تولید و رشد مناسب اسپرم می‌شوند عبارت هستند از:
- اسپرم به طور کامل رشد نکند
- اسپرم شکل عجیبی داشته باشد
- اسپرم حرکت درستی نداشته باشد
- عارضه الیگوسپرمی مشاهده شود، اسپرم به تعداد بسیار کم ساخته شود.
- عارضه آزواسپرمی رخ داده باشد، اسپرمی اصلاً ساخته نشود.
- نارسایی طولانی مدت کلیه
- عفونت‌های دوران کودکی نظیر اوریون
- مشکلات کروموزومی
- مشکلات هورمونی نظیر سطح پایین تستوسترون
- واریکوسل (عدم تخلیه خون در بیضه و بالا رفتن درجه حرارت بدن) و سطح پایین هورمون‌ها یکی از علل موثر بر کیفیت و کمیت اسپرم است.
- انسداد مجرای و لوله‌های انتقال اسپرم زیرا گاه اسپرم به اندازه و با کیفیت ساخته می‌شود اما انسداد در لوله و مجرای مانع انتقال به موقع این اسپرم‌ها می‌شود. عفونت‌ها یا نقص‌های مادرزادی می‌تواند سبب انسداد لوله‌ها می‌شود.
آسیب به دستگاه تناسلی می‌تواند باعث کم شدن یا عدم وجود اسپرم شود. حدود ۴ نفر از هر ۱۰ مرد مبتلا به کمبود کامل اسپرم (آزواسپرمی) در لوله‌هایی که اسپرم از آن‌ها عبور می‌کند دچار انسداد (انسداد) می‌شوند. نقص مادرزادی یا مشکلی مانند عفونت می‌تواند باعث انسداد شود.
راه تشخیص کم تحرکی اسپرم یا اسپرموپرافی چیست؟
مهم‌ترین و کاربردی‌ترین تست و روش تشخیصی، آزمایش مایع منی است که به آن آزمایش اسپرموگرام Spermogram می‌گویند. قدرت تشخیصی این آزمایش ۹۰ درصد است. بنابراین تست قابل اعتمادی است. جهت انجام آزمایش باید از بیمار دو نوبت اسپرم گرفته شود. فاصله زمانی بین دو نوبت نمونه‌گیری باید چند روز باشد. در این آزمایش اگر فقط ۴۰ درصد اسپرم‌های بیمار تحرک داشته باشد به عنوان کم تحرکی در نظر گرفته می‌شود. پارامترهای مربوط به این آزمایش، تعداد نمونه‌گیری و زمان نمونه‌گیری است.
- چرا باید دو نمونه برای اسپرموپرافی ارائه داد؟
- کیفیت اسپرم تحت شرایط مختلف متفاوت است حتی تغییرات فصلی بر کیفیت مایع منی تأثیر می‌گذارد. بنابراین فاصله زمانی بین دو نمونه‌گیری الزامی است گاه فاصله زمانی را تا ۴ هفته در نظر می‌گیرند.
- تولید اسپرم از سلول‌های اولیه حدود ۲ تا ۳ ماه طول می‌کشد، بنابراین در صورت تغییر کیفیت اسپرم، داشتن و بررسی دو نمونه می‌تواند خطای ارزیابی را کاهش دهد.
- به دلیل عدم توجه تکنسین نمونه‌گیری، گاهی مقداری از نمونه گم می‌شود که با دادن نمونه دیگر می‌توان گزارش صحیح را به پزشک مربوطه داد.
- چه مدت پس از آخرین آمیزش، نمونه برداری مناسب است؟
- بهترین زمان برای تحویل نمونه ۲ تا ۳ روز پس از آخرین رابطه جنسی است. اما حداقل ۲ روز و حداکثر ۷ روز ذکر شده است.
- نکاتی که در هنگام نمونه‌گیری باید رعایت شود چه هستند؟
- نمونه برداری باید در شرایط بدون تنش در نزدیکی آزمایشگاه انجام شود و حداکثر یک ساعت پس از زمان جمع‌آوری به آزمایشگاه تحویل داده شود.
- نمونه دور از حرارت و تابش مستقیم نور خورشید قرار گیرد.
- بیشترین تعداد اسپرم در مرحله اول انزال آزاد می‌شود و بنابراین از بین رفتن آن منجر به کاهش ارزش نمونه می‌شود.
- نمونه برداری باید از طریق خود تحریکی با کمک همسر و بدون آمیزش جنسی انجام شود.
- برای نمونه دوم تعداد روزهای پرهیز باید مانند نمونه قبلی باشد.
- در زمان نمونه برداری استفاده از هرگونه مواد شوینده یا ژل موضعی ممنوع است، زیرا تماس با نمونه مایع منی باعث بی‌حرکتی و مرگ اسپرم می‌شود.
- در صورت تمایل می‌توان از کاندوم‌های بدون اسپرم‌کش استفاده کرد.
راه‌های درمان کم تحرکی اسپرم چه هستند؟
در درجه نخست اولین راه برای کاهش کم تحرکی اسپرم تغییر سبک زندگی فرد است زیرا اگر مشکلات ناشی از کم تحرکی مربوط به نقص یا بیماری دورن فرد نباشد با رعایت یک سری نکات می‌توان کم تحرکی اسپرم را درمان کرد و از زندگی سالم و شاد زناشویی لذت کافی و وافی را برد. بنابراین درمان شامل دو دسته بزرگ می‌شود که به علل زمینه‌ای ایجاد کم تحرکی باز می‌گردد.
- تغییر در سبک زندگی
- درمان دارویی
درمان غیردارویی کم تحرکی اسپرم
تغییر در سبک زندگی که به تقویت حرکت اسپرم و درمان سریع‌تر کم تحرکی اسپرم کمک کند و این اقدامات غیر دارویی هستند. این فاکتورها قابل انجام توسط خود شخص بدون مراجعه به پزشک می‌باشند.
- انجام ورزش منظم
- کنترل وزن زیرا اضافه وزن بر کیفیت و کمیت اسپرم اثر می‌گذارد.
- دور کردن گوشی تلفن همراه (از قرار دادن گوشی تلفن همراه در جیب خوداری شود زیرا امواج موبایل تولید حرارت می‌کنند که این امواج بر سلامت اسپرم‌ها تاثیر منفی دارند).
- اجتناب از مصرف الکل و استعمال دخانیات
- نپوشیدن لباس‌های تنگ زیرا لباس تنگ مسیر تبادل هوا را بسته و باعث گرم شدن دما در اطراف بیضه‌ها می‌شود.
- پرهیز ار نشستن طولانی مدت زیرا نشستن طولانی بر بیضه‌ها فشار وارد می‌کند و همچنین دما را در ناحیه بیضه افزایش می‌دهد.
- مصرف مکمل‌های حاوی سلنیوم، اسید فولیک، روی و ویتامین‌های نظیر E، B۱۲ و ویتامینC می‌تواند در بهبود تحرک اسپرم‌ها موثر باشد. مصرف این مکمل‌ها باید زیر نظر پزشک انجام شود.
- مصرف عرق کاسنی؛ در طی پژوهشی که اخیراً انجام شد یافته‌ها حاکی از آن است که این عرق به افزایش هورمون مردانه و افزایش تعداد اسپرم کمک می‌کند.
داروهای گیاهی کم تحرکی اسپرم اکثراً تاثیرگذار هستند. اکثر این داروها با ساختار بدن تطابق دارند و برای همین به عنوان محصولات مکمل طبیعی شناخته می‌شوند. این داروها برخلاف داروهای شیمیایی، می‌توانند در مسیرهای متابولیکی بدن وارد شوند و عوارض جانبی به جای نگذارند. گاهی مواد خوراکی که در رژیم غذایی افراد موجود است کفاف نیاز فرد را نمی‌دهد و مکمل‌های طبیعی می‌توانند به فرد کمک کنند تا بر مشکلاتی مانند کاهش میل جنسی، حجم مایع منی در زمان انزال، کمبود انرژی در زمان مقاربت، کم‌تحرکی فائق بیایید.
درمان دارویی کم تحرکی اسپرم
شواهد متقن زیادی در مورد انواع گیاهان و مکمل‌ها که بر افزایش تعداد اسپرم یا افزایش تحرک اسپرم و سلامت کلی اسپرم اثر بگذارد وجود ندارد. بنابراین معمولاً پزکان مصرف داروهای شیمیایی را ترجیح می‌دهند. این داروها عبارت هستند از:
- ال کارنیتین یک داروی موثر بر تعداد اسپرم و میزان تحرک اسپرم است که باید توسط پزشک تجویز شود.
- بتاکاروتن یک داروی که بر تعداد و میزان تحرک اسپرم تاثیر دارد و باید توسط پزشک تجویز شود.
- کوانزیم Q۱۰ بر هر دو فاکتور افزایش تعداد و تحرک اسپرم اثر می‌گذارد که این دارو نیز باید توسط پزشک تجویز شود.
اگر سایر روش‌های درمان موثر نباشد درمان‌های ذیل برای کمک به باروی کاربرد دارد:
با کمک روش‌های کمک باروری مثل لقاح آزمایشگاهیIVF و لقاح داخل رحمی IUIمی‌توان به فرزندآوری زوجین کمک کرد. البته هر دو روش در مورد افرادی که با کمبود اسپرم و یا تحرک پایین اسپرم مواجه هستند کاربرد دارد. مزیت استفاده از روش‌های لقاح آزمایشگاهی و لقاح درون رحمی این است که به خاطر تزریق مستقیم اسپرم به داخل تخمک در روشIVF و یا تزریق اسپرم به داخل رحم در روشIUI، حتی در مورد افرادی که تعداد اسپرم پایین دارند و یا مبتلا به کم تحرکی اسپرم هستند نیز مناسب است و در حقیقت در این دو تکنیک تاثیر حجم و تحرک کم اسپرم را حذف می‌کنند.
گاهی اسپرم‌ها از پایه و اساس مشکل دارند که در اینجا اهدا اسپرم به عنوان آخرین راه جهت باروری است البته در صورتی که سایر روش‌ها جواب ندهد.
سخن پایانی و نتیجه‌گیری
کلام آخر این‌که نکته مهم در مورد درمان‌های غیردارویی، گیاهی و مکمل‌ها این است که مصرف طولانی مدت و یا دوزهای بالای مصرف برخی از این مواد قادر هستند آسیب‌های جبران ناپذیری به بدن فرد برسانند. به همین دلیل قبل از استفاده از این مواد باید با پزشک خود مشورت کنید. بهترین دارو برای حرکت اسپرم تغییر سبک زندگی به شکلی سالم و هدفمند است. کاهش اضطراب و تنش به داشتن یک فعالیت آمیزشی موفق جهت بارور شدن کمک می‌کند. خوشبختانه اگر کم تحرکی اسپرم شدید نباشد درمان‌های غیردارویی بسیار موثر خواهد بود.
مطلب خوب و کاملی بود
تشکر از مجله پینو آموزشی عالی