انواع مختلفی از تصویر برداری پزشکی وجود دارد که یکی از پرکاربردترین آن‌ها سونوگرافی است. سونوگرافی برای ارگان‌ها و اندام‌های توخالی و یا پر از مایع هستند مانند رحم، تخمدان‌ها و غده پروستات کاربرد دارد. یکی از نواحی بدن که برای تشخیص بیماری مورد سونوگرافی قرار می‌گیرد، ناحیه لگن است. سونوگرافی لگن هم در بانوان و هم در آقایان کاربردهای بسیاری دارد. از سونوگرافی لگن برای تشخیص وضعیت جنین نیز استفاده می‌شود. انجام سونوگرافی لگن کمی با سونوگرافی ناحیه شکم متفاوت است. در این مقاله با این روش تشخیصی و تصویر برداری غیرتهاجمی بیشتر آشنا می‌شویم و شما خواننده محترم را با نحوه انجام آن آشنا خواهیم کرد.
سونوگرافی چیست و چگونه انجام می‌شود؟
سونوگرافی اصولاً یک آزمایش تشخیصی غیرتهاجمی است. در سونوگرافی لگن تصاویری از اندام‌ها و ساختارهای داخل لگن جهت ارزیابی بیماری‌های اندام‌های موجود در این ناحیه تهیه می‌شود. اصولاً انواع مختلف سونوگرافی بر اساس امواج فراصوت (اولتراسوند) کار می‌کنند. یک کاوشگر یا مبدل (پروب) امواجی را که فرکانس بالایی دارند و در محدوده شنوایی انسان نیستند را به ارگان‌های مورد نظر ارسال می‌کند، بازتاب این فرکانس‌ها باعث ثبت تصاویری بر روی مانیتور دستگاه سونوگرافی می‌شود. در واقع دستگاه سونوگرافی امواج رفت و برگشتی را پردازش می‌کند که در نهایت توسط پردازنده کامپیوتری به تصویری از اندام‌ها یا بافت‌های داخلی تبدیل می‌شوند. در فرایند سونوگرافی از یک ژل برای حذف هوا مابین سرکاوشگر و پوست استفاده می‌شود. این ژل باعث می‌شود سطح پوست تا حد امکان صاف شود و در ضمن حرکت مبدل نیز آسان‌تر باشد.
سونوگرافی لگن چیست و چگونه انجام می‌شود؟
در سونوگرافی لگن با استفاده از امواج صوتی، تصویری از موقعیت و ارگان‌های درون لگن ایجاد می‌کند. سونوگرافی لگن هم برای زنان و هم برای مردان انجام می‌گیرد.
- سونوگرافی لگن در بانوان ساختارها و ارگان‌های مانند تخمدان‌ها، رحم، گردن رحم و لوله‌های فالوپ را نشان می‌دهد.
- سونوگرافی لگن در آقایان ساختارهای مانند غده پروستات و سمینال وزیکول را نشان می‌دهد.
تصاویر در سونوگرافی اندام‌های و ارگان‌های توپر مثل رحم، تخمدان‌ها و غده پروستات و ارگان‌های که از مایع پر هستند مانند مثانه شفاف هستند و در استخوان‌ها و ارگان‌های که پر از هوا هستند مثل روده‌ها تصویر شفاف و واضحی حاصل نمی‌شود.
بررسی اندام‌ها و ارگان‌ها در لگن خاصره به سه طریق صورت می‌گیرد:
- از راه رکتوم: کاوشگر (مبدل) را از طریق معقد وارد بدن می‌کنند. از راه مقعد بیشتر در مورد آقایان جهت بررسی لگنی مورد استفاده قرار می‌گیرد مانند بررسی پروستات و سمینال وزیکول. گاهی اوقات سونوگرافی رکتومی به همراه نمونه برداری هم انجام می‌شود.
- از راه شکم: باکمکدستگاه کوچکی به نام مبدل (کاوشگر) که بر روی شکم قرار می‌گیرد؛ انجام می‌شود. این نوع سونوگرافی معمولاً در بانوان جهت تشخیص فیبروئیدهای رحمی استفاده می‌شود.
- از راه واژن :دستگاه مبدل از طریق واژن وارد بدن بانوان می‌شود. در بانوان هر دو طریق سونوگرافی شکمی یا واژنی برای بررسی ارگان‌های لگنی انجام شود. سونوگرافی واژنی معمولاً برای بررسی مشکلات ناباروری انجام می‌شود. گاهی اوقات نیز هنگام اولتراسوند واژینال، نمونه برداری نیز انجام می‌شود. در هر سه نوع سونوگرافی کاوشگر (مبدل) امواج صوتی را به کامپیوتر منتقل می‌کند و کامپیوتر نیز این امواج را بر روی صفحه نمایش نشان می‌دهد.
آمادگی‌ها پیش از سونوگرافی لگن
قبل از هر نوع سونوگرافی ناحیه لگن باید پیش درآمدهایی را رعایت نمود که برخی از آن‌ها عبارت هستند از:
- در افرادی که عکس‌برداری با اشعه X با ماده حاجب (مانند باریوم) داشته‌اند باید حداقل ۲ روز گذشته باشد با این حال به پزشک در مورد آن اطلاع بدهید. زیرا باریوم در روده‌ها باقی می‌ماند و با امواج اولتراسوند ساطع شده از دستگاه سونوگرافی تداخل امواج ایجاد می‌کند.
- تخلیه کامل روده‌ها از مدفوع و گاز
- وجود زخم باز در ناحیه شکم، رکتوم یا واژن مانع سونوگرافی لگن می‌شود البته اگر زخم در ناحیه شکم است اما سونوگرافی از ناحیه لگن قرار است انجام گیرد معمولاً مشکلی ایجاد نمی‌شود و برعکس زخم باز در ناحیه رکتوم و واژن مشکلی برای سونوگرافی شکمی ایجاد نمی‌کند.
- لباس راحت در انجام سونوگرافی لازم است زیرا احتمال دارد بیمار مجبور باشد لباس خود را در بیاورد.
- به همراه نداشتن هیچ‌گونه زیواآلات فلزی
- قبل از انجام سونوگرافی حتماً در مورد نگرانی‌های خود با پزشک صحبت کنید و سوالات لازم را بپرسید.
- در سونوگرافی شکمی: قبل از انجام آزمایش ۴ تا ۶ لیوان مایعات بنوشید تا مثانه کاملاً پر شود. مثانه پر، باعث هدایت ارگان‌هایی پر از هوا (مانند روده‌ها) به سمت جلو می‌شود. این عمل باعث می‌شود که تصویر شفاف و واضح‌تر شود.
- در سونوگرافی رکتومی: یک ساعت قبل از انجام سونوگرافی ممکن است نیاز به تنقیه کردن باشد. چنان‌چه به لاتکس حساسیت دارید، به پزشک اطلاع دهید تا کاوشگر را در داخل پوشش فاقد لاتکس قرار دهد. اگر قرار به نمونه‌برداری از پروستات نیز می‌باشد لازم است که چند روز قبل از انجام سونوگرافی رکتومی آنتی‌بیوتیک مصرف شود. برای سونوگرافی رکتوم لازم است فرد به سمت چپ دراز بکشد و زانوهای خود را خم کند. معاینه انگشتی رکتال توسط تکنسین یا متخصص قبل از انجام سونوگرافی انجام خواهد شد. سپس دستگاه کاوشگر که به ژل لوبریکانت (روان کننده) آغشته است را به داخل رکتوم هدایت می‌کنند. مبدل سونوگرافی برای گرفتن عکس‌های متفاوت از اندام‌ها و ارگان‌های داخل حفره لگن به آرامی در این محیط حرکت می‌کند. هنگام انجام سونوگرافی ممکن است گاه بیمار کمی فشار احساس کند. در برخی موارد ممکن است مقدار کمی آب داخل رکتوم وارد کنند تا تصاویر واضح‌تر دیده شود.
- سونوگرافی از طریق واژن: بیمار به پشت خوابیده و لگن را کمی بالا نگه داشته، سپس کاوشگر سونوگرافی که آغشته به ژل لوبریکانت (روان کننده) است را وارد واژن می‌کنند. در مورد سونوگرافی از طریق واژن نیز اگر حساسیت به لاتکس وجود دارد به پزشک اطلاع دهید تا کاوشگر را قبل از استفاده در داخل پوشش فاقد لاتکس قرار دهد. اگر فقط سونوگرافی واژینال است، لازم است تا ۴ ساعت قبل از انجام سونوگرافی از نوشیدن مایعات خودداری شود زیرا نیازی به پر بودن مثانه نیست. اگر دو سونوگرافی واژینال و شکمی همزمان باید انجام شود، سونوگرافی شکمی بر سونوگرافی واژینال ارجحیت دارد.
باید توجه داشت که سونوگرافی واژینال نسبت یه سونوگرافی شکمی در بانوان اطلاعات دقیق‌تری را در اختیار پزشک قرار می‌دهد. معمولاً تصاویر سونوگرافی واژینال واضح‌تر از تصاویر لگنی هستند زیرا ارگان‌های زنانه به کاوشگر سونوگرافی نزدیک‌تر هستند. البته در واژینال فضا برای چرخش و حرکت مبدل کمتر است.
حس‌های که در زمان سونوگرافی لگن تجربه می‌شود؟
در افرادی که سونوگرافی شکم انجام می‌دهند به علت پر بودن مثانه، ممکن است در مثانه خود احساس فشار داشته باشند و تمایل شدید به خروج ادرار از بدن خود دارند. امکان دارد ژلی که بر روی شکم بیمار جهت عبور کاوشگر می‌مالند در مراجعه کننده احساس سرما ایجاد می‌کند.
در موقع سونوگرافی از طریق رکتوم و یا واژن بیمار کمی احساس درد را تجربه می‌کند این به خاطر ایجاد فشاری است که مبدل در هنگام عبور از رکتوم و یا واژن ایجاد می‌کند. برخی از افراد در موقع سونوگرافی رکتوم یا واژینال احساس شرم می‌کنند و بدن خود را سفت می‌کنند که این عمل عبور مبدل را مشکل می‌سازد. لازم است که این بیماران بدانند که تکنسین یا متخصص سونوگرافی به کار خود مشغول است و یک شخص حرفه‌ای است و مانند پزشک محرم اصرار بیمار است بنابراین نباید شرم داشته باشند و باید احساس راحتی کنند. معمولاً تکنسین از فرد درخواست می‌کند تا چند نفس عمیق بکشند و بر اضطرابش فائق آید.
علت انجام سونوگرافی لگن
بستگی به جنسیت فرد قصد پزشکان از انجام سونوگرافی لگن بررسی مشکلات اندام‌ها و ارگان‌ها می‌باشد.
- سونوگرافی لگن در بانوان و آقایان:
- سونوگرافی کلیه‌ها جهت بررسی علت وجود خون در ادرار (هماچوری)بررسی مشکلات ادراریبررسی اندازه مثانه قبل و بعد از ادرار کردن (جهت تعیین عملکرد مثانه که تخلیه کامل صورت می‌گیرد یا خیر؟).بررسی رشد ضایعات در لگنبررسی علت مشاهده خون در مدفوعهدایت سوزن موقع انجام بیوپسی (تکه‌برداری بافت) و یا هنگام خارج کردن مایع درون کیستبررسی سرطان کولورکتال (راست روده و روده بزرگ) و ارزیابی روند درمانی آنبررسی مشکلات مثانه و تغییر شکل مثانهتشخیص سرطان و یا سنگ مثانه
- بررسی عملکرد کلیه و تشخیص سنگ کلیه
- سونوگرافی لگن در بانوان:
- بررسی مشکلات ساختاری در رحم و یا تخمدان‌ها (مانند بررسی طول و ضخامت دهانه رحم)
- بررسی سرطان در رحم، تخمدان‌ها و یا مثانه
- بررسی IUD که در داخل رحم قرار گرفته است یا خیر
- بررسی تومورهای غیرسرطانی، فیبروم و کیست‌ها
- بررسی علل خون‌ریزی یا دردهای غیرطبیعی (مانند خونریزی‌های بعد از دوران یائسگی)
- ارزیابی مشکلات ناباروی و یا درمان مشکلات ناباروری
- بررسی روند رشد و نمو رویان در دوران حاملگی
- بررسی بیماری التهاب لگن (Pelvic inflammatory disease) و عفونت اندام‌های تولید مثلی مانند رحم، تخمدان‌ها یا لوله‌های فالوپ
- تشخیص حاملگی خارج رحمی
- انجام غربالگری در دوران بارداری
- آسپیراسیون مایع فولیکول و تخمک برای لقاح آزمایشگاهی
- شناسایی نمونه بافت موجود در رحم در زمان نمونه‌برداری از آندومتر (دیواره داخلی رحم)
- تشخیص و بررسی واریس لگنی
- سونوگرافی لگن در مردان به دلایل زیر توسط پزشک تجویز می‌شود:
- بررسی غده پروستات و وزیکول‌های منیمشکلات ادراری به علت بزرگ شدن پروستات (مانند هایپرپلازی خوش خیم پروستات)بررسی مشکلات غده پروستات و وزیکول سمینال که باعث ناباروری می‌شوند
- هدایت سوزن موقع انجام بیوپسی و یا هنگام خارج کردن مایع درون کیست
مزیت استفاده از سونوگرافی لگن
هزینه انجام سونوگرافی لگن نسبت به سایر روش‌های تشخیصی دیگر مانند سی تی اسکن CT و یا ام آر آی MRI بسیار کمتر است. البته تشخیص و انتخاب روش را پزشک متخصص تعیین می‌کند و در حوزه انتخاب بیمار نیست برای مثال در مورد سرطان‌ها انجامCT Scan و MRI علاوه بر سونوگرافی لازم است انجام شود.
از مزیت‌های سونوگرافی لگنی این است که پزشک می‌تواند تفاوت بین توده توپر را با کیست پر از مایع و یا سایر توده‌ها تشخیص بدهد. تشخیص توده‌های غیر طبیعی احتیاج به آزمایشات بیشتری دارند. گاه انجام سونوگرافی مجدد بعد از گذشت ۶ تا ۸ هفته لازم است. با سونوگرافی نمی‌توان خوش خیم و یا بد خیم بودن یک توده را مشخص نمود. در این موارد نیاز به بیوپسی (نمونه برداری) است.
همچنین سونوگرافی از راه واژن در زمان ناباروری به بررسی فولیکول تخمدان برای باروری در آزمایشگاه کمک می‌کند.
آقایانی که دچار مشکلاتی مانند بزرگ شدن پروستات هستند، پزشک می‌تواند با سونوگرافی بیماری را تشخیص دهد اما لزام است تا آزمایشات تکمیلی دیگری نیز انجام شود.
مراقبت‌های بعد از سونوگرافی لگن
از آنجا که سونوگرافی لگن یک آزمایش غیرتهاجمی و ایمن است. بعد از انجام سونوگرافی نیاز به هیچ‌گونه مراقبتی نیست و بیمار می‌تواند بعد از انجام سونوگرافی به منزل یا سرکار خود باز گردد. هیچ اثر نامطلوبی بعد از نجام سونوگرافی لگن گزارش نشده است لذا بیمار می‌تواند رژیم غذایی و فعالیت روزمره خود را داشته باشد مگر این که پزشک با توجه به شرایط بیمار توصیه‌های را پیشنهاد بدهد. رادیولوژیست یا تکنسین، تصاویر سونوگرافی را تحلیل می‌کند و گزارشی تکمیلی را برای پزشک ارسال می‌کند. این گزارش هر گونه مشکل در اندام‌های لگن، رگ‌های خونی یا جنین را نشان می‌دهد. پزشک نتایج سونوگرافی را برای بیمار توضیح می‌دهد.
آزمایشات تکمیلی بعد از سونوگرافی لگن
پزشک ممکن است با توجه به نتایج موجود در سونوگرافی لگن انجام آزمایشات دیگر را جهت بررسی‌های دقیق‌تر تجویز کند. این آزمایشات عبارت هستند از:
- هیستروسکوپی: در این روش دستگاهی باریک و سبک از طریق واژن به داخل رحم فرستاده می‌شود تا بتوان مشکلات رحم را بررسی کرد.
- لاپاراسکوپی: در این روش لوله‌ای باریک و سبک از طریق دیواره شکم وارد اندام‌های لگن می‌شود تا بتوان اندام‌های شکمی را مشاهده کرد.
- سونوگرافی داپلر: در این سونوگرافی سرعت و جهت خون در حال عبور از رگ‌ها و شریان‌های شکمی اندازه‌گیری می‌شود. از این آزمایش جهت بررسی باریک شدن یا انسداد رگ‌های خونی استفاده می‌شود. در سونوگرافی داپلر پزشک می‌تواند هر نوع صدای مشخصی را بشنود.