مسمویت بارداری یا پره اکلامپسی(پری کلامپسیا) چیست؟ علل؛ علائم و درمان
درباره افزایش فشار خون در دوران بارداری حتماً زیاد شنیده‌اید. یکی از عوارض شایع بارداری بالا رفتن فشار خون است اما گاهی افزایش فشار خون با عوارض متعدد دیگری همراه است که از جمله می‌توان به تورم، وجود پروتئین در ادرار و آسیب به کلیه و کبد اشاره کرد. مجموع این عوارض منجر به بروز یک بیماری در بانوان باردار خواهد شد که از آن به عنوان پره اکلامپسی یا مسمویت حاملگی نام برده می‌شود. تا انتهای این مقاله با تیم پینو بیبی همراه باشید تا از نکات مهمی درباره این بیماری آگاهی‌های لازم را کسب نمایید.
علائم، علل و دستورالعمل‌های بارداری برای زنان مبتلا به پره اکلامپسی
یکی از عوارض شایع دوران حاملگی مسمومیت بارداری یا پره اکلامپسی است. این عارضه عموماً با افزایش فشار خون تا ۱۴۰/۹۰ میلی‌متر جیوه، افزایش ادم و خیز، وجود پروتئین در ادرار و آسیب وارد شدن به اندام‌های داخلی مانند کبد و کلیه همراه است. پره اکلامپسی معمولاً بعد از هفته بیستم حاملگی در بانوانی که فشار خون طبیعی و معمولی دارند، آغاز می‌شود. «پره» به معنای پیش است یعنی پره اکلامپسی مرحله‌ای پیش از وقوع اکلامپسی است. اگر به مجموع عوارض ذکر شده در بالا، تشنج را هم بیفزاییم در واقع اکلامپسی رخ داده است.
مسمویت بارداری یک عارضه وخیم و خطرناک است و اگر مادر در اسرع وقت برای درمان اقدام نکند ممکن است سلامت خودش و جنین به خطر بیفتد. به طور کلی حدود ۵ تا ۸ درصد بانوان باردار طی دوران حاملگی درگیر این بیماری می‌شوند و این بیماری یکی از سه علل عمده و شایع مرگ و میر در دوران بارداری است.
معمولآً موثرترین شیوه درمان این بیماری تن دادن مادر به زایمان است ولو زایمان زودهنگام.
علل بروز بیماری پره اکلامپسی
پزشکان بر سر علل بروز این بیماری اتفاق نظر ندارند اما فرضیه‌هایی در این زمینه وجود دارد که به برخی از آن‌ها اشاره خواهیم کرد:
- سوء تغذیه مادر در دوران حاملگی
- بانوانی که برای اولین بار است که زایمان می‌کنند
- مسائل ژنتیکی و وراثتی
- انقباضات عروقی
- بارداری‌های چند قلویی
- وجود سوابق ابتلای خویشاوند نزدیک بانوی باردار به این بیماری
- سن مادر: کمتر از ۱۸ سال و یا بیشتر از ۳۵ سال
- ابتلای مادر به دیابت
- ابتلای مادر به انواع بیماری‌های کلیوی
- ابتلای مادر به بیماری‌های مزمن عروقی
- ابتلای مادر به بیماری‌های خودایمنی
- فاصله بین بارداری: اگر بین دو بارداری فاصله کمتر از دو سال یا بیش از ۱۰ سال باشد احتمال ابتلای مادر به مسمویت بارداری افزایش خواهد یافت.
- ابتلای مادر به بیماری لوپوس: یک نوع بیماری خود ایمنی است که در نتیجه آن سیستم ایمنی بدن به بافت‌ها و اندام‌های خودی حمله می‌کند. این حملات باعث التهاب، ورم و آسیب نقاط مختلف بدن همچون مفاصل، پوست، کلیه‌ها، خون، قلب و ریه می‌شود.
- ابتلای مادر به بیماری میگرن: یک بیماری شایع عصبی است که باعث درد شدید در ناحیه سر و احساس تپش در یک طرف سر می‌شود. میگرن ممکن است چندین ساعت طول بکشد و ممکن است تا چند روز ادامه یابد. معمولاً شامل سردردی همراه با حالت تهوع، استفراغ، حساسیت به نور، بو یا صدا، سرگیجه، اختلالات بینایی و سوزن سوزن شدن یا بی‌حسی صورت، دست‌ها یا پاها همراه است.
- باروری آزمایشگاهی یا لقاح مصنوعی: اگر بانوی حامله با لقاح آزمایشگاهی باردار شده باشد، بیشتر از سایر بانوان باردار در معرض خطر ابتلا به مسمومیت بارداری خواهد بود.
- اضافه وزن و چاقی مادر
- وضعیت اجتماعی و اقتصادی نامناسب و ضعیف خانواده
برخی از متخصصین معتقدند که این مشکل از جفت شروع می‌شود. جفت همان اندامی که است که طی دوران حاملگی در بدن بانوان پدید میآید و از طریق زائده‌ای به نام بند ناف به جنین مواد غذایی و اکسیژن را می‌رساند. ظهور این عضو جدید در بدن بانوان باعث رخنمون شدن رگ‌های خونی جدیدی است که در اوایل دوران بارداری ایجاد می‌شوند، سپس تکامل می‌یابد تا در نهایت بتوانند خون را به نحوی کارآمدتر به جفت منتقل کنند.
در بانوان بارداری که به پره اکلامپسی مبتلا هستند؛ این رگ‌های خونی به درستی رشد نکرده‌اند و عملکرد ضعیفی دارند. در واقع این عروق باریک‌تر از سایر رگ‌های خونی هستند و به سیگنال‌های هورمونی واکنشی متفاوت نشان می‌دهند. این ناهنجاری در ادامه با بروز عوارضی مانند عدم خون‌رسانی کافی به رحم، وارد شدن آسیب به عروق خونی، ایجاد اختلال در عملکرد سیستم ایمنی بدن، روشن شدن برخی ژن‌ها و اختلالات مربوط به فشار خون باعث پیشرفت غیرطبیعی این عارضه خواهند شد.
پره اکلامپسی یکی از چهار اختلال فشار خون در دوران حاملگی است. سه عامل دیگر؛ فشار خون بارداری، فشار خون مزمن و فشار خون مزمن همراه با پره اکلامپسی است.
علائم پره اکلامپسی چیست؟
معمولاً این بیماری علامتی ندارد و ممکن است به آرامی یا ناگهانی فشار خون بانوی باردار افزایش پیدا کند. از همین رو کنترل فشار خون در دوران حاملگی بسیار حائز اهمیت است. به طور کلی اگر طی اندازه‌گیری فشار خون در دو مرحله طی یک فاصله زمانی ۴ ساعته میزان فشار خون، بالای ۱۴۰/۹۰ میلی‌متر جیوه باشد، احتمال ابتلای مادر به مسمویت بارداری زیاد است.
به طور کلی علائم ناشی از مسمومیت بارداری یا همان پره اکلامپسی عبارتند از:
- فشار خون بالا
- تورم شدید دست و پاها و صورت
- سردردهای شدید
- سرگیجه
- استفراغ شدید و حالت تهوع
- افزایش وزن ناگهانی بیش از ۲ کیلوگرم در ماه که به دلیل افزایش زیاد مایعات بدن است
- احساس درد در بالای شکم، زیر دنده‌های سمت راست
- کاهش دفعات تخلیه مثانه و یا عدم دفع ادرار
- تغییر در رفلکس‌های بانوی باردار
- وجود پروتئین در ادرار
- وجود مشکلات کلیوی
- کاهش سطح پلاکت‌های خون
- اختلال در بینایی و تغییرات بینایی مانند از دست دادن بینایی به‌صورت موقت، تاری دید یا حساسیت به نور
- رشد ناکافی جنین
- اختلال در عملکرد کبد
- تنگی نفس به‌دلیل وجود مایع در ریه‌ها
بسیاری از این علائم جزو عوارض شایع دوران باردرای هستند و ممکن است در بارداری‌های طبیعی و بدون مشکل نیز دیده شود. اما به هر جهت داشتن یک یا چند مورد از علائم ذکر شده باید بانوی باردار را نسبت به بررسی علل بروز مسمویت، هوشیار و حساس کند. با مراجعه به پزشک متخصص زنان و ارائه شرح حال، متخصص مربوطه روش‌های تشخیصی را جهت بررسی احتمال ابتلای بانوی باردار به مسمویت بادراری به کار خواهد بست.
تاثیر پره اکلامپسی بر سلامت مادر و جنین
به طور معمول هر چه مسمویت بارداری شدیدتر باشد و در ماه‌های اولیه بارداری رخ دهد، خطر و ریسک آن برای مادر و جنین بیشتر است. اغلب بانوان در هفته‌های آخر بارداری به نوع خفیف این بیماری مبتلا می‌شوند و پزشک با کنترل فشار خون و مراقبت‌های خاص شرایط را تحت کنترل درمی‌آورد و لذا خطری متوجه مادر و جنین نخواهد شد.
اما اگر بیماری شدید باشد، ممکن است قسمت‌های مختلف بدن را درگیر کرده و مشکلاتی وخیم‌تری ایجاد کند و حتی می‌تواند جان مادر و جنین را به خطر بیاندازد. از آنجا که در مسمویت شدید بارداری پای جان مادر درمیان است معمولاً مادر باردار مجبور به تن دادن به زایمان زودرس می‌شود. زایمان زودرس و تولد نوزاد نارس نیز چالش‌های عدیده خود را دارد.
این بیماری سبب انقباض عروق و رگ‌ها می‌شود و در نتیجه فشار خون افزایش پیدا می‌کند و خون‌رسانی به بعضی از اندام‌ها دچار اختلال می‌شود. کاهش خون‌رسانی به ارگان‌های مهمی مانند کبد، کلیه‌ها و مغز می‌تواند خطرات زیادی برای مادر داشته باشد.
این کاهش خون ممکن است در مسیر خون‌رسانی به جنین رخ دهد و در نتیجه کاهش جریان خون به رحم را به دنبال داشته باشد. کاهش خون‌رسانی به رحم باعث بروز مشکلاتی خواهد شد که وخیم‌ترین آن‌ها، کاهش رشد جنین، کاهش مایع آمنیوتیک و پارگی جفت است و همانطور که گفته شد در صورت نیاز به زایمان زودرس، منجر به تولد نوزاد نارس خواهد شد.
همانطور که پیشتر اشاره کردیم یکی از عوارض این بیماری ادم یا خیز است. ادم در واقع تورمی است که در نتیجه تغییرات عروق خونی و نشت مایع از مویرگ‌ها پدید میآید.
این نشتی عروق ممکن است در رگ‌های کوچک کلیه رخ دهد و در نتیجه آن مقادیری پروتئین به ادرار راه می‌یابد.
باید توجه داشت که مقادیر بسیار اندک پروتئین در ادرار طبیعی است و جای نگرانی ندارد اما مقدار زیاد آن عوارض خطرناکی خواهد داشت.
همانطور که در ابتدای بحث اشاره کردیم پره اکلامپسی (پری کلامپسیا) اگر به خوبی درمان و مدیریت نشود منجر به بروز اکلامپسی می‌شود که تشنج به همراه دارد. معمولاً پزشکان برای جلوگیری از بروز تشنج در بانوانی که به مسمویت بارداری مبتلا هستند، سولفات منیزیم تجویز می‌کنند. پیش‌بینی بروز تشنج بسیار مشکل است. در اکثر اوقات پیش از تشنج فرد از علائمی نظیر سردرد شدید یا مستمر، تاری دید یا دیدن نقاطی در میدان دید، یا درد شدید در قسمت‌های بالایی شکم شکایت دارد.
در حدود یک پنجم بانوانی که به مسمویت بارداری شدید مبتلا می‌شوند، عارضه‌ای به نام سندروم HELLP بروز پیدا می‌کند. این سندروم در واقع حاصل همولیز یا همان شکسته شدن گلبول‌های قرمز خون، بالا رفتن سطح آنزیم‌های کبدی و کاهش تعداد پلاکت‌ها یا همان سلول‌های مسئول انعقاد خون می‌باشد. اگر علائم بیماری مسمویت شدید باشد و مادر وضعیت وخیمی داشته باشد، پزشک متخصص با انجام نوع خاصی از تست خون، احتمال بروز این عارضه را نیز بررسی می‌کند.
پره اکلامپسی یا مسمومیت در بارداری چگونه تشخیص داده می‌شود؟
برای تشخیص این بیماری بروز علائم شایع بیماری جزو شاخصه‌های مهم تشخیصی هستند. علائمی مانند:
- فشار خون بالا، اغلب بالاتر از ۱۴۰/۹۰ میلی‌متر جیوه
- ورم بیش از حد دست و صورت
- افزایش وزن بانوی باردار
بروز این علائم پزشک را به بررسی احتمال بروز مسمویت بارداری مشکوک خواهد کرد لذا پزشک درخواست آزمایش ادرار و تست خون خواهد داشت. اگر در نتایج آزمایش موارد زیر مشاهده شود احتمال بروز مسمویت در خانم حامله زیاد خواهد بود:
- وجود پروتئین در ادرار (پروتئینوریا)
- بالا بودن سطح آنزیم‌های کبدی فراتر از حد نرمال
- کاهش تعداد پلاکت‌های خون
- بالا بودن سطح کراتینین سرمی فراتر از حد طبیعی: برای انجام این آزمایش پزشک از بانوی باردار می‌خواهد که برای اندازه‌گیری میزان پروتئین حدود ۲۴ ساعت ادرار خود را نگه دارد. در این آزمایش نسبت پروتئین به کراتینین در ادرار اندازه‌گیری می‌شود.
- افزایش سطح اسید اوریک
طی بررسی نتایج آزمایش خون معمولاً عملکرد کبد و عملکرد کلیه‌ها نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. علاوه بر بررسی علائم مادر باردار ممکن است برای ارزیابی سلامت جنین نیز اقدامات پاراکلینیکی صورت بگیرد که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- سونوگرافی: پزشک گاهی روند رشد جنین را با استفاده از سونوگرافی مورد سنجش قرار می‌دهد. با استفاده از سونوگرافی این امکان به پزشک داده می‌شود تا وزن جنین و میزان مایع در رحم اندازه‌گیری شود.
- تست NST: یکی از آزمایش‌های معمول بارداری در سه ماهه سوم حاملگی است که به منظور بررسی سلامت جنین، میزان ضربان قلب جنین در هنگام تکان خوردن انجام می‌شود.
- تست مشخصات بیوفیزیکی: این تست شیوه‌ای برای بررسی ضربان قلب جنین هنگام حرکت جنین است. در یک پروفایل بیوفیزیکی از سونوگرافی برای اندازه‌گیری تنفس، تونوس عضلانی (انقباضات خفیف ماهیچه‌ای)، حرکت جنین و تجمع مایع آمنیوتیک در رحم مادر استفاده می‌شود.
نتایج حاصل از این بررسی‌ها و معاینات پزشک را در تصمیم‌گیری در جهت ادامه روند بارداری و یا خاتمه و زایمان کمک خواهد کرد.
درمان مسمومیت بارداری
پیشتر گفتیم که اگر مسمویت بارداری به درجات حاد و وخیم برسد، زایمان بهترین و موثرترین درمان است. گاهی ممکن است از موعد زمان زایمان مادر تایم زیادی مانده باشد و وضع حمل برای مادر بسیار زود باشد، در چنین شرایطی پزشک مادر را تحت کنترل و مراقبت قرار خواهد داد و در فواصل زمانی کوتاه آزمایشات خون، سونوگرافی و آزمایشات استرس به صورت مکرر از مادر اخذ می‌شود و هر گونه تغییر در علائم بیماری به دقت مورد نظارت قرار خواهد گرفت. همچنین پزشک برای مدیریت عوارض بیماری ممکن است راهکارهای زیر را در دستور کار مراقبت از مادر قرار دهد:
- تجویز داروهایی برای کاهش فشار خون
- تجویز داروهای کورتیکو استروئیدها
- تجویز داروهای ضد تشنج
- استراحت کردن که البته به معنی استراحت کردن مطلق نیست و فعالیت‌های روزمره و پیاده‌روی سبک برای مادر بلامانع است. باید توجه داشت که عدم فعالیت خطر لخته شدن خون را افزایش می‌دهد.
- بستری کردن مادر در بیمارستان برای تحت کنترل درآوردن شرایط مادر و جنین و مراقبت از هر دو
- و در نهایت زایمان مادر به خصوص اگر مادر در هفته‌های آخر بارداری باشد. معمولاً نوزاد تا هفته سی و هفتم به اندازه کافی رشد کرده و قادر است تا در محیط خارج از رحم زیست کند. ممکن است در چنین شرایطی پزشک متخصص برای تحریک زایمان، داروهایی تجویز کند تا مادر بتواند با عمل سزارین جنین را به دنیا بیاورد و از خطرات احتمالی بعدی در امان باشد.
به طور معمول مسمویت بارداری با تولد نوزاد و دفع جفت از بدن مادر از بین خواهد رفت اما در برخی موارد ممکن است پره اکلامپسی (پری کلامپسیا) حتی پس از زایمان نیز ادامه یابد و یا حتی شروع شود.
شدت پره اکلامپسی ممکن است به سرعت تغییر کند، بنابراین نیاز به پیگیری بسیار دقیق وجود دارد. اگر مسمویت شدید نباشد و به خصوص اگر جنین هنوز به طور کامل رشد نکرده باشد پزشک ممکن است به بانوی باردار توصیه کند تا:
- در منزل استراحت کند
- به صورت روتین و منظم، سه بار در هفته برای بررسی وضعیت سلامت جنین و ارزایابی شرایط خود به پزشک مراجعه کند.
- اندازه‌گیری فشار خون و آلبومین ادرار ۳ بار در هفته
- کنترل وزن روزانه
- مصرف داروهایی برای کاهش فشار خون
- اصلاح رژیم غذایی مادر:
- مصرف مکمل ویتامین C روزانه به مقدار ۱۰۰۰ میلی‌گرم
- مصرف مکمل ویتامین D روزانه به مقدار ۵ میکروگرم
- مصرف مکمل ویتامین E
- مصرف مکمل آهن روزانه به مقدار ۶۰ میلی‌گرم
- مصرف مکمل عنصر روی (زینک)
- مصرف عنصر منیزیم که در مواد غذایی مانند سبزیجات به خصوص نخود سبز، انجیر خشک و اسفناج یافت می‌شود
- مصرف عنصر کلسیم روزانه به مقدار ۱۲۰۰ میلی‌گرم که می‌تواند به صورت قرص مکمل باشد و یا با استفاده از مواد حاوی کلسیم مانند شیر
- افزایش مصرف روزانه عنصر پتاسیم
- استفاده از روغن‌های غیر اشباع مانند: روغن دانه‌های کتان، روغن کانولا، روغن سویا، دانه‌های چیا و کنف و گردو
- استفاده از روغن ماهی یا اسید چرب امگا ۳، که در مواد غذایی دریایی به ویژه انواع ماهی یافت می‌شود و یا استفاده از قرص مکمل آن
- استفاده از پروتئین سویا
- مصرف شیر کم‌چرب
- مصرف گوشت‌های کم‌چرب
- محدود کردن میزان مصرف نمک
- نوشیدن ۶ تا ۸ لیوان آب در روز
- خودداری از مصرف مواد خوراکی حاوی کافئین مانند: قهوه و چای
- مصرف تخم‌مرغ حداقل دوبار در هفته
- عدم استعمال دخانیات و مشروبات الکلی