زایمان زودرس به این معنی است که نوزاد خیلی زود به دنیا میآید و زایمان قبل از هفته سی و هفتم بارداری انجام میشود. یک بارداری معمولی تا حدود ۴۰ هفته طول میکشد. زایمان زودرس منجر به تولد نوزاد نارس میشود. نوزادان نارس اغلب مشکلات سلامتی جدی دارند، به خصوص زمانی که خیلی زود به دنیا میآیند. این مشکلات اغلب متفاوت است. اما هر چه نوزاد زودتر به دنیا بیایند، خطر مشکلات سلامتی بیشتر است. نوزادان نارس به نظارت دقیق و مراقبتهای ویژه برای کمک به رشد و تکامل خارج از رحم نیاز دارند. در این مقاله پینو بیبی به علل و راهکارهای درمان نوزادان زودرس میپردازد.
زایمان زودرس چیست؟
نوزاد نارس یا نوزاد زودرس، نوزادی است که خیلی زود یا حدود سه هفته قبل از موعد مقرر زایمان، متولد شده است. یک دوره طبیعی بارداری (رشد کامل جنین) حدود ۴۰ هفته است. زایمان زودرس در هفته ۳۷ بارداری یا زودتر اتفاق میافتد. زایمان زودرس میتواند خطرات جدی برای سلامتی مادر و نوزاد داشته باشد. یک نوزاد تازه متولد شده میتواند:
- نارس دیررس، متولد شده بین هفتههای ۳۴ تا ۳۶ کامل بارداری
- نسبتاً نارس، متولد بین هفتههای ۳۲ تا ۳۴ بارداری
- خیلی زودرس، بین هفتههای ۲۸ تا ۳۲ بارداری متولد شده است.
- بسیار نارس، متولد شده قبل از هفته ۲۸ بارداری برخی منابع تولد قبل از ۲۵ هفتگی را ملاک قرار میدهند.
بیشتر زایمانهای نارس در اواخر مرحله بارداری اتفاق میافتد.
علائم نوزاد نارس
کودک ممکن است علائم بسیار خفیف زایمان زودرس یا مشکلات سلامتی جدیتری داشته باشد. برخی از نشانههای زود به دنیا آمدن عبارت هستند از:
- اندازه کوچک، با سر بزرگ در مقایسه با بدن
- گریه ضعیف
- وزن کم
- ویژگیهایی چهرهایی نسبت به نوزاد کامل، کمتر واضح است و صورت گردتر است (به دلیل کمبود سلولهایی که چربی ذخیرهایی)
- موهای ظریفی که بیشتر بدن را میپوشاند (لانوگو)
- دمای پایین بدن، عمدتاً بلافاصله پس از تولد در اتاق زایمان
- مشکل در تنفس
- مشکلات تغذیه
زایمان زودرس چقدر شایع است؟
از هر ۱۰ تولد در ایالات متحده یک مورد نوزاد نارس به دنیا میآید. این تعداد در کشورهای کم درآمد در حال افزایش است. عوارض زایمان زودرس علت اصلی مرگ در کودکان زیر ۵ سال است. در سال ۲۰۲۰ میلادی در سراسر کشورهای جهان، نرخ زایمان زودرس بین ۴ تا ۱۶ درصد از نوزادان متولد شده متغیر بوده است. تخمین زده میشود که در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۱۳.۴ میلیون نوزاد خیلی زود به دنیا آمدهاند. این بیش از یک نوزاد از هر ۱۰ نوزاد است. تقریباً ۹۰۰.۰۰۰ کودک در سال ۲۰۱۹ میلادی بر اثر عوارض زایمان زودرس جان خود را از دست دادهاند.
در سراسر جهان، نارس بودن علت اصلی مرگ و میر در کودکان زیر ۵ سال است. نابرابری در میزان بقا در سراسر جهان فاحش است. در محیطهای کم درآمد، نیمی از نوزادانی که در هفته ۳۲ یا کمتر از آن متولد میشوند (۲ ماه زودتر) به دلیل فقدان مراقبتهای قابل اجرا و مقرون به صرفه مانند حفظ دمای بدن، حمایت از شیردهی و مراقبتهای اولیه برای عفونتها و مشکلات تنفسی میمیرند. در کشورهای با درآمد بالا، تقریباً همه این نوزادان زنده میمانند. استفاده نابهینه از فناوری در محیطهای با درآمد متوسط باعث افزایش بار ناتوانی در نوزادان نارس میشود که از دوره نوزادی زنده میمانند.
اندازه وزن و قد جنین مطابق با هقتههای بارداری
جداول زیر میانگین وزن، طول و دور سر نوزادان نارس را در سنین مختلف بارداری برای هر جنس نشان میدهد.
جدول – وزن، قد و دور سر بر اساس سن بارداری برای پسران
سن حاملگی | وزن | قد | دور سر |
۴۰ هفته | ۳.۶ کیلوگرم | ۵۱ سانتیمتر | ۳۵ سانتیمتر |
۳۵ هفته | ۲.۵ کیلوگرم | ۴۶ سانتیمتر | ۳۲ سانتیمتر |
۳۲ هفته | ۱.۸ کیلوگرم | ۴۲ سانتیمتر | ۲۹.۵ سانتیمتر |
۲۸ هفته | ۱.۱ کیلوگرم | ۳۶.۵ سانتیمتر | ۲۶ سانتیمتر |
۲۴ هفته | ۰.۶۵ کیلوگرم | ۳۱ سانتیمتر | ۲۲ سانتیمتر |
جدول – وزن، قد و دور سر بر اساس سن بارداری برای دختران
سن حاملگی | وزن | قد | دور سر |
۴۰ هفته | ۳.۴ کیلوگرم | ۵۱ سانتیمتر | ۳۵ سانتیمتر |
۳۵ هفته | ۲.۴ کیلوگرم | ۴۵ سانتیمتر | ۳۱.۵ سانتیمتر |
۳۲ هفته | ۱.۷ کیلوگرم | ۴۲ سانتیمتر | ۲۹ سانتیمتر |
۲۸ هفته | ۱.۰ کیلوگرم | ۳۶ سانتیمتر | ۲۵ سانتیمتر |
۲۴ هفته | ۰.۶۰ کیلوگرم | ۳۲ سانتیمتر | ۲۱ سانتیمتر |
مراقبت ویژه از نوزادان زودرس
اگر نوزاد نارس به دنیا بیاورید، احتمالاً نوزاد شما باید در یک مرکز مراقبت ویژه در بیمارستان بماند. برخی از نوزادان باید زمانی را در واحدی بگذرانند که پرستاران و پزشکان از آنها مراقبت میکنند و از نزدیک سلامت آنها را شبانه روز پیگیری میکنند. به این واحد مراقبتهای ویژه نوزادان (NICU) میگویند. یک گام پایینتر از NICU یک اتاق مراقبتهای متوسط است که مراقبتهای ویژه کمتری را ارائه میدهد. واحدهای ویژه اتاق کودک با پزشکان و تیمی که برای کمک به نوزادان نارس آموزش دیدهاند، کار میکنند. ممکن است نوزاد بلافاصله پس از زایمان برای تغذیه و سازگاری با محیط به کمک بیشتری نیاز داشته باشد. تیم مراقبتهای بهداشتی میتواند به کودک کمک کند تا دریابند چه چیزی مورد نیاز است و برنامه مراقبت از کودک چگونه خواهد بود. برخی از نوزادان هفتهها یا ماهها در NICU میمانند. نوزادان نارس اغلب به کمکهای زیر نیاز دارند:
- نفس کشیدن
- تغذیه کردن
- افزایش وزن
- حفظ دمای بدن
در سال ۲۰۲۲ میلادی، سازمان بهداشت جهانی WHO همچنین توصیههای جدیدی در مورد مراقبت از نوزاد نارس منتشر کرد. مداخلات سادهای مانند مراقبت از مادر بلافاصله پس از تولد (تماس پوست به پوست)، شروع زودهنگام شیردهی، استفاده از فشار مثبت مداوم راه هوایی (CPAP) و داروهایی مانند کافئین برای مشکلات تنفسی میتواند به طور قابل ملاحظهای مرگ و میر نوزادان نارس و کم وزن را کاهش دهد.
عوامل خطر تولد نوزاد زودرس
اغلب، علت دقیق زایمان زودرس مشخص نیست. اما برخی موارد میتواند خطر را افزایش دهد. گاهی اوقات پزشکان به دلایل پزشکی مجبورند زایمان را زودتر شروع کنند. برخی از عوامل خطر مرتبط با بارداریهای گذشته و شرایط حال عبارت هستند از:
- بارداری دوقلو، سه قلو یا چند قلوهای دیگر
- فاصله زمانی کمتر از شش ماه بین بارداریها (فاصله ایدهآل بین بارداریها بین ۱۸ تا ۲۴ ماه است).
- درمانهایی که به بانو کمک میکند تا باردار شود، به نام کمک باروری، از جمله لقاح آزمایشگاهی.
- بیش از یک سقط جنین یا مردهزایی
- سابقه زایمان زودرس قبلی
برخی از مشکلات سلامتی مادر میتوانند خطر زایمان زودرس را افزایش دهند، مانند:
- مشکلات مربوط به رحم، دهانه رحم یا جفت
- برخی از عفونتها، عمدتاً عفونتهای مایع آمنیوتیک و دستگاه تناسلی تحتانی
- خونریزی واژینال یا عفونت در دوران بارداری
- مشکلات سلامتی مداوم مانند فشار خون بالا، دیابت و یا عفونت
- پره اکلامپسی (فشار خون بالا در دوران بارداری)
- صدمات یا ضربه به بدن
انتخاب سبک زندگی نامناسب همچنین میتواند خطر بارداری زودرس را افزایش دهد، مانند:
- کشیدن سیگار، مصرف داروهای غیرقانونی یا نوشیدن الکل در دوران بارداری
- کم وزنی یا اضافه وزن قبل از بارداری
- باردار شدن قبل از ۱۷ سالگی یا بعد از ۳۵ سالگی
- پشت سر گذاشتن رویدادهای استرسزا زندگی، مانند مرگ یکی از عزیزان یا خشونت خانگی
- به دلایل ناشناخته، سیاه پوستان و بومیان در ایالات متحده بیشتر از زنان سایر نژادها در معرض زایمان زودرس هستند.
اما زایمان زودرس ممکن است برای هر کسی اتفاق بیفتد. در واقع، بسیاری از زایمانهای زودرس هیچ عامل خطر شناخته شدهای ندارند.
عوارض تولد زودهنگام نوزاد
همه نوزادان نارس عوارض سلامتی ندارند. اما زود به دنیا آمدن میتواند مشکلات پزشکی کوتاه مدت و طولانی مدت ایجاد کند. به طور کلی، هر چه نوزاد زودتر به دنیا بیاید، احتمال بروز عوارض بیشتر میشود. وزن هنگام تولد نیز نقش کلیدی دارد. جنین برای رشد به یک ترم کامل در رحم نیاز دارد. اگر خیلی زود به دنیا بیایند، ممکن است به طور کامل رشد نکنند. این میتواند مشکلات جدی سلامتی ایجاد کند. نوزادان نارس معمولاً مشکلات قلبی، مغزی، ریوی یا کبدی دارند. برخی از مشکلات ممکن است در بدو تولد مشخص شوند؛ سایر مشکلات ممکن است در آینده دور بروز پیدا کنند.
عوارض کوتاه مدت برای نوزادان نارس
در هفتههای اول، عوارض زایمان زودرس ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- مشکلات تنفسی: یک نوزاد نارس ممکن است به دلیل تولد زودهنگام با ریههایی که به طور کامل رشد نکردهاند، در تنفس دچار مشکل شود.
- سندرم دیسترس تنفسی یا زجر تنفسی: اگر ریههای نوزاد فاقد سورفکتانت باشد ریهها قادر به انبساط نخواهند بود و کودک ممکن است در دریافت هوای کافی دچار مشکل شود. این یک مشکل قابل درمان به نام سندرم دیسترس تنفسی است.
- آپنه یا وقفه موقت در تنفس در طول خواب: معمولاً نوزادان نارس در تنفس خود وقفههایی به نام آپنه دارند. بیشتر نوزادان وقتی از بیمارستان به خانه بر میگردند، آپنه بیشتری خواهند داشت.
- دیسپلازی برونکوپولمونری یا ریههای توسعه نیافته: برخی از نوزادان نارس به یک اختلال ریوی کمتر شایع به نام دیسپلازی برونکوپولمونری مبتلا میشوند. آنها برای چند هفته یا چند ماه به اکسیژن نیاز دارند، اما اغلب این مشکل را پشت سر خواهند گذاشت.
- مشکلات قلبی: برخی از مشکلات شایع قلبی که نوزادان نارس دارند عبارت هستند از:
- مجرای شریانی باز (PDA) و فشار خون پایین: PDA سوراخی بین دو رگ خونی مهم آئورت و شریان ریوی است. این نقص قلبی اغلب خود به خود بسته میشود اما بدون درمان میتواند منجر به مشکلاتی مانند نارسایی قلبی شود. آن وقت است که قلب نمیتواند آن طور که باید خون را پمپاژ کند. فشار خون پایین ممکن است نیاز به درمان با مایعات داده شده از طریق رگ، داروها و گاهی اوقات تزریق خون داشته باشد.
- مشکلات مغزی: هر چه نوزاد زودتر به دنیا بیاید، خطر خونریزی در مغز بیشتر میشود.
- خونریزی داخل بطنی، یا خونریزی در مغز: اکثر خونریزیها خفیف هستند و با تاثیر کوتاه مدت کمی برطرف میشوند. اما برخی از نوزادان ممکن است خونریزی مغزی بزرگتری داشته باشند که باعث آسیب دائمی مغز میشود.
- مشکلات کنترل دما: نوزادان نارس میتوانند به سرعت گرمای بدن خود را از دست بدهند. آنها چربی بدنی ذخیره شده یک نوزاد ترم را ندارند و نمیتوانند گرمای کافی برای مقابله با آن چه از طریق سطح بدنشان از دست میرود تولید کنند. اگر دمای بدن خیلی پایین بیاید، میتواند منجر به مشکل خطرناکی به نام هیپوترمی شود.
- هیپوترمی در نوزاد نارس میتواند منجر به مشکلات تنفسی و کاهش سطح قند خون شود. یک نوزاد نارس نیز ممکن است تمام انرژی حاصل از تغذیه را صرفاً برای گرم ماندن مصرف کند. به همین دلیل است که نوزادان نارس کوچکتر در ابتدا نیاز به گرمای اضافی از گرمکن یا انکوباتور دارند.
- مشکلات گوارشی: نوزادان نارس به احتمال زیاد سیستم گوارشی دارند که به طور کامل توسعه نیافتهاند.
- انتروکولیت نکروزان یا التهاب روده: سیستم گوارشی ناقص میتواند منجر به مشکلاتی مانند انتروکولیت نکروزان (NEC) شود. با NEC، سلولهای پوشاننده دیواره روده آسیب میبینند. این مشکل ممکن است در نوزادان نارس پس از شروع تغذیه رخ دهد. نوزادان نارس که فقط شیر مادر دریافت میکنند، در خطر ابتلا به NEC بسیار کمتری هستند.
- مشکلات خونی: نوزادان نارس در معرض خطر مشکلات خونی مانند کم خونی و زردی نوزادان هستند.
- کم خونی: بدن گلبولهای قرمز کافی ندارد. همه نوزادان در ماههای اول زندگی با کاهش گلبولهای قرمز مواجه میشوند اما این کاهش ممکن است در نوزادان نارس بیشتر باشد.
- زردی نوزاد: پوست و چشمها نوزاد زرد به نظر میرسند. به این دلیل است که خون نوزاد حاوی مقدار زیادی ماده زرد رنگ از کبد یا گلبولهای قرمز است. این ماده بیلیروبین نام دارد. زردی علل زیادی دارد، اما در نوزادان نارس شایعتر است.
- مشکلات متابولیسمی: نوزادان نارس اغلب مشکلات متابولیسمی دارند. این فرآیندی است که در آن بدن غذا و نوشیدنی را به انرژی تبدیل میکند.
- قند خون پائین: برخی از نوزادان نارس ممکن است سطح قند خون بسیار پایینی داشته باشند. این میتواند به این دلیل اتفاق بیفتد که نوزادان نارس اغلب مقادیر کمتری قند خون ذخیره شده نسبت به نوزادان ترم دارند. نوزادان نارس همچنین در تبدیل قند ذخیره شده خود به شکلهای قابل استفادهتر و فعال قند خون مشکل بیشتری دارند.
- مشکلات سیستم ایمنی: در نوزادان نارس سیستم ایمنی کاملاً توسعه نیافته معمول است. این میتواند منجر به افزایش خطر ابتلا به بیماریها شود.
- سپسیس نوزادی یا عفونت خون: عفونت در یک نوزاد نارس میتواند به سرعت به جریان خون سرایت کند و باعث ایجاد یک مشکل تهدید کننده زندگی به نام سپسیس شود.
عوارض طولانی مدت برای نوزادان نارس
نوزادان نارس در معرض خطر بیشتری از چالشهای رشدی هستند و ممکن است بعداً در زندگی دچار مشکلات سلامتی شوند، از جمله این مشکلات میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- فلج مغزی: این گروه از اختلالات میتواند باعث ایجاد مشکلاتی در حرکت، تون عضلانی یا وضعیت بدن شود. فلج مغزی میتواند به دلیل عفونت یا جریان خون ضعیف باشد. همچنین میتواند ناشی از آسیب به مغز نوزاد باشد، چه در اوایل بارداری یا زمانی که نوزاد تازه متولد شده است.
- مشکل در یادگیری: نوزادان نارس در نقاط عطف مختلف بیشتر از نوزادان ترم عقب میمانند. یک کودک در سن مدرسه که خیلی زود به دنیا آمده است ممکن است بیشتر در معرض اختلالات یادگیری و دیرآموزی باشند.
- مشکلات بینایی: نوزادان نارس ممکن است به بیماری چشمی به نام رتینوپاتی نارس (ROP) مبتلا شوند. این زمانی اتفاق میافتد که رگهای خونی در بافت حساس به نور در پشت چشم، به نام شبکیه، متورم شده و بیش از حد رشد کنند. گاهی اوقات این عروق بیش از حد رشد کرده به آرامی شبکیه (لایه بافت حساس به نور در پشت چشم) را زخمی کرده و آن را از جای خود خارج میکنند. هنگامی که شبکیه از پشت چشم جدا میشود، به آن جداشدگی شبکیه میگویند. بدون درمان، این میتواند به بینایی آسیب برساند و باعث نابینایی شود.
- مشکلات شنوایی: نوزادان نارس بیشتر در معرض خطر از دست دادن شنوایی هستند. شنوایی همه نوزادان باید قبل از این که از بیمارستان به خانه بروند بررسی و ارزیابی شود.
- مشکلات دندانی: نوزادان نارس ممکن است بیشتر از نوزادان ترم دچار نقصهایی در پوشش سخت خارجی دندانها به نام مینای دندان شوند. نوزادانی که خیلی زود به دنیا میآیند نیز ممکن است رشد و جوانه زدن دندانهایشان نسبت به نوزادان ترم کندتر و با تاخیر باشد.
- مشکلات رفتاری و ذهنی: مشکلات سلامتی کودکانی که زود به دنیا میآیند ممکن است نسبت به بچههایی که تمام ترم به دنیا میآیند بیشتر باشد و این نوزادان دچار مشکلات سلامت روانی و همچنین تاخیر در رشد شوند.
- مسائل بهداشتی مداوم: نوزادان نارس بیشتر از نوزادان ترم به مشکلات سلامتی طولانی مدت مبتلا میشوند. بیماریها، آسم و مشکلات تغذیه در نوزادان نارس بیشتر احتمال دارد ایجاد شود یا ادامه یابد. نوزادان نارس نیز در معرض خطر بالاتر سندرم مرگ ناگهانی نوزاد (SIDS) هستند. این زمانی است که یک نوزاد به دلایل نامشخص، اغلب در هنگام خواب میمیرد.
راهکارهای جلوگیری از زایمان زودرس
علت دقیق زایمان زودرس اغلب ناشناخته است. اگر زنی زایمان زودرس را تجربه کند یا در معرض خطر زایمان زودرس باشد، درمانهایی برای کمک به محافظت از نوزاد نارس در برابر اختلالات عصبی آینده و همچنین مشکلات تنفسی و عفونت وجود دارد. این درمانها شامل استروئیدهای قبل از زایمان و درمانهای توکولیتیک برای به تاخیر انداختن زایمان و آنتیبیوتیکها برای پارگی زودرس پردهها (PPROM) است. اما برخی از کارها را میتوان برای کمک به کاهش خطر زایمان زودرس انجام داد، از جمله:
- مصرف مکملهای پروژسترون: پروژسترون هورمونی است که در بارداری نقش دارد. اگر بانویی قبلاً نوزاد نارس داشته است، استفاده از مکمل پروژسترون ممکن است بتواند خطر زایمان زودرس را کاهش دهد.
- کوتاه بودن دهانه رحم ممکن است خطر زایمان زودرس را کاهش دهد. دهانه رحم انتهای پایینی رحم است که در حین زایمان باز میشود تا نوزاد به دنیا بیاید. سرکلاژ دهانه رحم یک جراحی است که در دوران بارداری انجام میشود. اگر بانویی دهانه رحم کوتاهی دارد و قبلاً زایمان زودرس داشته است، ممکن است پزشک، سرکلاژ را پیشنهاد کند. در طی این روش، دهانه رحم با یک بخیه قوی بسته میشود. این اقدام ممکن است به رحم حمایت بیشتری بدهد. هنگامی که زمان تولد فرا میرسد، بخیه برداشته میشود. بهتر است در این مادرز انجام فعالیتهای شدید دوری کرد.
- عدم تحرک ممنوع: یکی از چیزهایی که به جلوگیری از زایمان زودرس کمک نمیکند، ماندن در رختخواب است. استراحت در بستر میتواند خطر لخته شدن خون، استخوانهای ضعیفتر و قدرت عضلانی کمتر را افزایش دهد. حتی ممکن است زایمان زودرس را بیشتر کند.
راهکارهای غیردارویی برای پیشگیری از زایمان زودرس
هیچ راه واحدی برای جلوگیری از زایمان زودرس وجود ندارد، اما بانوان آبستن میتواند اقداماتی را برای کاهش خطر زایمان زودرس انجام دهند:
- در دوران بارداری از مصرف دخانیات، الکل یا مواد مخدر خودداری شود.
- از یک رژیم غذایی سالم و متعادل استفاده کرد.
- در طول بارداری مراقبتهای کامل دوران بارداری را دریافت کنند.
- سطح استرس خود را کاهش دهند.
- بین بارداریها حداقل ۱۸ ماه فاصله بیندازند.
- ورزش مناسب در دوران بارداری برای تقویت عضلات شکم و لگن.
زایمان زودرس چه خطراتی برای بانوی باردار به همراه دارد؟
نوزادی که زودتر از موعد به دنیا میآید میتواند تأثیر عاطفی زیادی بر کل خانواده داشته باشد. بانوانی که به زایمان زودرس داشتهاند، بیشتر در معرض ابتلا به:
- اضطراب
- افسردگی پس از زایمان
- اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
- مشکل در پیوند با نوزادشان هستند.
چه زمانی باید در مورد زایمان زودرس با پزشک تماس گرفت؟
اگر بانوی حامله هر یک از علائم زایمان زودرس زیر را مشاهده کرد، باید سریع به پزشک خود اطلاع دهد:
- ترشحات غیرطبیعی واژن (نشت مایع) یا خونریزی
- انقباضات یا گرفتگی عضلات، با یا بدون اسهال
- درد مداوم در ناحیه کمر
- فشار در لگن یا شکم
- شکستن کیسه آب یا پاره شدن کیسه آب
سخن آخر
زایمان زودهنگام میتواند نگرانیهای جدی برای سلامتی نوزاد ایجاد کند. هنگامی که یک نوزاد زمان کافی برای رشد در رحم نداشته باشد، اندامهای مهم بدن او ممکن است به طور کامل رشد نکنند. با این حال، پیشرفتها در مراقبت از نوزادان به بسیاری از نوزادان نارس کمک میکند تا به کودکان سالم و قوی تبدیل شوند. سالم ماندن در طول بارداری بهترین راه برای جلوگیری از زایمان زودرس و تولد نوزاد نارس است.