وقتی سخن از یادگیری به میان می‌آیند همه والدین و مربیان به این فکر می‌کنند که به کودکان آموزش‌های ریاضی بدهند یا به آنها بیاموزند چطور یک ساز موسیقی را بنوازند و یا چطور املای کلمات را یاد بگیرند. معمولاً یادگیری و آموزش تعاریف کلیشه‌ای دارند، کمتر والدینی هستند که وقتی سخن از یادگیری و آموزش به میان می‌آید به این فکر می‌کنند که در کنار آموزش‌های روتین به فکر تقویت حواس کودکان خود باشند و به آنها نحوه استفاده بهینه از حواس ۵ گانه را بیاموزند، شاید توجه به کارایی حس بینایی و شنوایی را در روتین معاینات پزشکی کودک قرار دهند اما برای تقویت حواس کودک برنامه چندانی ندارند. این موضوع در مورد حس بویایی مشهودتر است و بیشتر افراد توجهی به اهمیت تقویت و کارایی این حس در بدن ندارند. تیم متخصص پینو بیبی در ۵ مقاله به معرفی روش‌های کارآمد جهت افزایش و ارتقا کارایی و تقویت ۵ حس بینایی، لامسه، شنوایی، بویایی و چشایی کودک پرداخته است کلمه کلیدی «تقویت حس» را در بخش جستجوی وبسایت پینو بیبی سرچ کنید تا به این مقالات دسترسی کامل پیدا کنید.
چرا تقویت حواس ۵ گانه در کودک مهم است؟
شاید بپرسید این که قدرت بویایی یا لامسه کودک تقویت شود چه تاثیری در زندگی او دارد؟ نگاه کردن، گوش دادن، لمس کردن، چشیدن و بوییدن اغلب بدیهی تلقی می‌شوند. با این حال، این حواس برای یادگیری کارهای پیچیده بسیار مهم هستند. فعالیت‌ها و بازی‌های حسی به کودکان کمک می‌کنند تا مهارت‌هایی در رشد شناختی، مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت، حل مسئله، رشد اجتماعی و زبانی خود را ارتقا دهند. کودکان از طریق بازی‌های حسی، تفکر مستقل و خلاق را پرورش می‌دهند و قوه تخیل و توانایی‌های شناختی آنها غنی می‌شود.
بازی حسی چیست و چه فایده‌ای برای کودک شما دارد؟
بازی حسی، شامل فعالیت‌هایی است که حواس کودکان را برانگیخته و تقویت می‌کند. این حواس شامل لامسه، چشایی، بویایی، حرکت، بینایی، شنوایی و تعادل است. مانند بزرگسالان، کودکان با استفاده از حواس خود اطلاعات مهمی را یاد می‌گیرند و حفظ می‌کنند. در طول بازی حسی، کودکان تشویق می‌شوند تا از کاوش‌های علمی برای بررسی و حل مشکلات در حین بازی استفاده کنند. در نتیجه، آنها اطلاعات حسی را جذب می‌کنند که به رشد سریع مغز کمک می‌کند. متعاقباً، مغز آنها ارتباطات قوی‌تری ایجاد می‌کند که به کودکان اجازه می‌دهد در حین بازی، اطلاعات حسی را پردازش کرده و به آنها پاسخ دهند. با انجام بازی‌های حسی مغز شروع به ایجاد ارتباط‌های مثبت می‌کند، سیگنال‌هایی را ارسال می‌کند که تجربه کودک را در آن مورد خاص قابل ارجاع و مستند می‌نماید. بازی حسی به معنای واقعی کلمه مغز را شکل می‌دهد و در نهایت می‌تواند بر رفتار و تصمیم گیری آینده او تأثیر بگذارد.
آیا قدرت حس بویایی ارثی است؟
شاید برای شما سوال باشد که آیا حس بویایی از پدر و مادر به کودک به ارث می‌رسد؟ طبق مطالعه‌ای که اخیراً توسط تیمی از دانشمندان انگلیسی و آمریکایی منتشر شد، نشان داده شد که قرار گرفتن در معرض بو در مدت زمان طولانی، کارایی فرد را در تشخیص آن بهبود می‌بخشد و ژنتیک نقش مهمی در این امر ایفا می‌کند، زیرا اندام تشخیص دهنده بو در پشت حفره بینی از بیش از ۴۰۰ سلول مختلف تشکیل شده است که هر یک در تشخیص مولکول بیان شده توسط نورون‌های بویایی تخصص دارند. این مطالعه نشان داد که بوهای پیچیده گیرنده‌های شیمیایی مختلفی را تحریک می‌کنند که ترکیبی از سلول‌ها را در بینی فعال می‌کند. این استراتژی است که انسان را قادر می‌سازد تعداد زیادی از رایحه‌های مختلف را شناسایی کند.
حس بویایی چه کارکردی و تاثیری بر زندگی فرد دارد؟
حس بویایی فرد تجربه او را از دنیای اطرافتان غنی می‌کند. رایحه‌های مختلف می‌توانند خلق و خوی شما را تغییر دهند، شما را به خاطره‌ای دور برگردانند و حتی ممکن است به شما کمک کنند تا با عزیزان‌تان پیوند برقرار کنید. توانایی بویایی فرد نیز نقش کلیدی در سلامتی او دارد. اگر توانایی بویایی فرد کاهش یابد، می‌تواند بر رژیم غذایی و تغذیه، سلامت جسمانی و ایمنی روزمره او تأثیر بگذارد.
ما چطور بو را حس می‌کنیم؟
چه در حال دم کردن قهوه، چه در حال قدم زدن در بین درختان کاج در جنگل، چه دود ناشی از آتش و … چیزهایی که بو می‌کنیم در واقع مولکول‌های ریزی هستند که توسط موادی در اطراف ما آزاد می‌شوند. هنگامی که ما در این مولکول‌ها تنفس می‌کنیم، سلول‌های حسی تخصصی در بالای بینی را تحریک می‌کنند. هر یک از این سلول‌های حسی فقط یک نوع گیرنده بو دارند. گیرنده بویایی ساختاری روی سلول هستند که به طور انتخابی روی یک نوع خاصی از مولکول «بوی‌بخش» می‌چسبد. بوها در محیط بیشتر از گیرنده‌های بو است. اما یک مولکول معین می‌تواند ترکیبی از این گیرنده‌ها را تحریک کند و یک نمایش منحصر به فرد از یک بوی خاص در مغز ایجاد کند. دکتر گری بوچمپ، محقق چشایی و بویایی در مرکز حواس شیمیایی مونل در فیلادلفیا، می‌گوید: «تخمین زده می‌شود که تعداد بوهایی که افراد می‌توانند تشخیص دهند بین ۱۰,۰۰۰ تا ۱۰۰ میلیارد یا حتی بیشتر است. او توضیح می‌دهد که همه ما ترکیبات مختلفی از سلول‌های تشخیص بو را در بینی خود داریم، بنابراین حساسیت افراد به بوها بسیار متفاوت است». او می افزاید: «در واقع، وقتی شما یا من یک چیز فیزیکی را بو می‌کنیم، ممکن است تصورات ما بسیار متفاوت باشد».
از آن جایی که اطلاعات بویایی به قسمت‌های مختلف مغز ارسال می‌شود، بوها می توانند بر بسیاری از جنبه های زندگی ما مانند حافظه، خلق و خو و احساسات تأثیر بگذارند. برای هزاران سال، گیاهان معطر در بسیاری از فرهنگ‌ها، از جمله چین، هند و مصر باستان، در اقدامات درمانی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. بودرمانی یا آروماتراپی استفاده از روغن‌های مواد موثره گل‌ها، گیاهان یا درختان برای بهبود سلامت جسمی و عاطفی است. بو همچنین برای درک فرد از طعم و مزه مهم است. جویدن غذا باعث ترشح عطرهایی می‌شود که از دهان و گلو به سمت بینی می‌رود. بدون بو، ما می‌توانیم تنها ۵ مزه اصلی را تشخیص دهیم: شیرین، شور، تلخ، ترش و اومامی. اما مغز ما اطلاعاتی از گیرنده‌های چشایی و بویایی را برای ایجاد درک طعم‌های مختلف ترکیب می‌کند. والدین هوشمند گاهاً برای خوراندن دارو به کودک با گرفتن بینی کودک مانع از استشمام بوی دارو و قوی‌تر شدن حس چشایی کودک و تجربه طعم ناخوشایند دارو می‌شوند.
مشکلات مربوط به حس بویایی چه هستند؟
بسیاری از چیزها می‌توانند باعث کاهش بویایی شوند. گرفتگی بینی یا رشد پولیپ (تومور خوش‌خیم) می‌تواند مانع رسیدن هوا و در نتیجه بوها به سلول‌های حسی شود. برخی از داروها، مانند برخی از آنتی بیوتیک‌ها یا قرص‌های فشار خون، می‌توانند بو را تغییر دهند. این اثرات معمولاً موقتی هستند. حس بویایی شما باید پس از بهبودی یا توقف درمان‌ها دوباره برگردد. اما برخی اتفاقات می‌توانند باعث از دست دادن طولانی مدت بویایی شوند. به عنوان مثال، آسیب سر یا ابتلا به ویروس، گاهی اوقات می‌تواند به اعصاب مربوط به بویایی آسیب برساند. همچنین توانایی بویایی فرد ممکن است به طور طبیعی با بالا رفتن سن از بین برود.
اخیراً یک تحقیق در ایالات متحده آمریکا نشان داد که ۱۲٪ از بزرگسالان اختلال بویایی دارند. این مشکل با افزایش سن افزایش می‌یابد و ۳۹ درصد از افراد ۸۰ ساله و بالاتر دچار کمبود هستند. تاثیر از دست دادن بویایی بر کیفیت زندگی افراد بسته به موقعیتشان، متفاوت است و گاهی اثرات می‌تواند بسیار زیاد باشد. وقتی کسی حس بویای خود را از دست می‌دهد، غذا می‌تواند کمتر لذت‌بخش شود و ممکن است فرد علاقه خود را به غذا خوردن از دست بدهید یا عادات غذایی خود را تغییر دهید و رژیم غذایی سالم کمتری مصرف کند.
افرادی که حس بویایی خود را از دست داده‌اند، گاهی سعی می‌کنند با افزودن نمک یا شکر بیشتر به غذاهای خود طعم را تقویت کنند. اما این افزودنی‌ها ممکن است برای افرادی که در معرض خطر برخی بیماری‌ها هستند، مانند فشار خون بالا، بیماری کلیوی یا دیابت، مشکلاتی ایجاد کند. اگر فرد بوی «هشدار دهنده» را متوجه نشود، از دست دادن بویایی نیز می‌تواند او را در معرض خطر قرار دهد. طبق یک مطالعه پژوهشی که در آمریکا انجام شده است نتایج نشان داد که از هر ۱۰ نفر یک نفر نمی‌تواند بوی دود را تشخیص دهد و حدود ۱۵٪ افراد نمی‌توانند بوی گاز طبیعی را تشخیص دهند. متخصصان می‌گویند با افزایش سن افراد، این نرخ‌ها افزایش می‌یابد. برای افراد ۷۰ ساله و بالاتر، ۲۰٪ نمی‌توانند بوی دود را تشخیص دهند و ۳۱٪ نمی‌توانند بوی گاز را تشخیص دهند.
اما مشکلات توانایی بویایی افراد ممکن است نشانه اولیه بیماری‌های جدی مانند بیماری پارکینسون، بیماری آلزایمر یا مولتیپل اسکلروزیس باشند. برخی از مطالعات نشان می‌دهد که آموزش بویایی ممکن است به در بهبود توانایی فرد در تشخیص و شناسایی بوها کمک کند و ممکن است رشد گیرنده‌های جدید را تحریک کند یا توانایی مغز شما را برای تفسیر سطوح پایین بوها بهبود بخشد. مانند همه حواس دیگر، حس بویایی نقش مهمی در زندگی افراد دارد.
هیپوسمی و آنوسمی چیست؟
هیپوسمی یا هیپوسمیا (Hyposemia) اصطلاحی است که متخصصان از آن برای کاهش حس بویایی استفاده می‌کنند و آنوسمی یا آنوسمیا (Anosmia) عبارت پززشکی است جهت معرفی و بیان از دست دادن حس بویایی. پزشکان و متخصصان گوش و حلق و بینی برای توصیف درجه بویایی و توصیف نابویایی (کر بو بودن) از سه درجه استفاده می‌کنند:
گروه اول: از دست دادن موقت حس بویایی در اثر ابتلا به بیماری مانند آلرژی فصلی، سرماخوردگی، کرونا. این نوع در واقع از دست دادن موقت حس بویایی است و بعد از درمان بیماری، حس بویایی فرد برمی‌گردد.
گروه دوم: کاهش یا کمبود همیشگی حس بویایی به صورت ژنتیکی یا مادرزادی. در چنین مواردی فرد در بدو تولد قادر به استشمام و تشخیص و تمایز قائل شدن بین انواع بوهای مختلف نیست و همین امر نیز بر حس چشایی او نیز تاثیر خواهد داشت. به این بیماری کربویی مادرزادی گفته می‌شود. این افراد نابویا هستند و یا حس بویایی ضعیفی دارند. متاسفانه هنوز درمان مشخصی برای نابویایی مادرزادی ارائه نشده است و این افراد در سرتاسر زندگی از استشمام رایحه‌های مختلف محروم خواهند بود.
گروه سوم: از دست دادن دائمی حس بویایی در اثر یک عامل اکتسابی مانند بیماری یا آسیب به قشر مخ. در این نوع به دلیل بروز عارضه جدی به مغز یا اعصاب فرد برای همیشه حس بویایی خود را از دست می‌دهد. بیماری‌هایی مانند کم کاری تیروئید، صرع، ام اس، بیماری هانتینگتون، سکته و تومورهای مغزی، دیابت، کمبود برخی ویتامین‌ها و … می‌توانند باعث تضعیف و از دست دادن حس بویایی شوند که از آن به عنوان بیماری آنوسمیا نام برده می‌شود.
چطور می‌توان حس بویایی را تقویت کرد؟
مهم‌ترین و اولین نکته رعایت بهداشت و نکات ایمنی در خصوص بینی و عملکرد آن است. از همان بدو تولد باید مراقب بینی نوزاد بود. برخی والدین با وسواس زیاد بینی نوزاد را تمیز می‌کنند و ممکن است برای تمیز کردن بینی نوزاد از وسایل نوک تیز و برنده استفاده کننده که می‌تواند به بینی نوزاد آسیب برساند. تشخیص این که آیا حس بویایی نوزاد به خوبی کار می‌کند یا خیر بسیار سخت است، حتی تشخیص کارکرد درست حس بویایی برای بزرگسالان نیز کار دشواری است و با انجام تست‌های تشخیصی تخصصی امکان‌پذیر است اما معمولآً والدین می‌توانند بر اساس واکنش کودک به انواع رایحه‌ها تا حدودی متوجه شدت و ضعف این حس در کودکان خود بشوند.
از آن جایی که کر بویی اکتسابی بیشتر با آسیب و ضربه به سر رخ می‌دهد والدین باید به کودکان خود آموزش دهند تا هنگام بازی و فعالیت‌های گروهی مراقب خودشان باشند و هنگام انجام بازی‌هایی مانند دوچرخه‌سواری یا اسکیت از کلاه ایمنی استفاده کنند تا در صورتی که تعادل خود را از دست دادند ضربه وارد به سر شدید نباشد. رعایت بهداشت و انجام معاینات روتین برای پیشگیری از ابتلا به بیماری‌ها نیز روش موثری برای جلوگیری از نابویایی اکتسابی است. پیشتر گفتیم که یکی از علل کر بویی و ضعیف شدن حس بویایی کمبود ویتامین‌ها و ریزمغذی‌هاست لذا والدین می‌توانند با تنظیم یک برنامه غذایی سالم و متنوع در بهداشت و سلامت حس بویایی فرزندشان نقش داشته باشند.
تمرین‌های برای تقویت حس بویایی در کودک
برخی تمرین‌ها جزو دسته تمرینات توانبخشی بویایی هستند که معمولاً برای افرادی که به دلایلی مانند بیماری دچار کر بویی موقت شده‌اند به کار گرفته می‌شود البته این نوع از تمرینات برای همه افراد در همه سنین مفید است و می‌تواند گیرنده‌های حس بویایی را تحریک و تقویت کند. متخصصان معتقدند هر چه بیشتر از حواس خود کار بکشید آنها را ورزیده‌تر خواهید کرد. در روش‌های توانبخشی بویایی افرد برای مدت چند ماه در معرض برخی بوهای خاص قرار می‌گیرند، این روش برای درمان اختلالات بویایی به خصوص اختلالات بویایی ناشی از بیماری‌های ویروسی بسیار موثر هستند. برای این تمرین نیاز است تا مواد بوداری از ۴ گروه رایحه شامل شمیم گل، رایحه میوه، بوی ادویه و صمغ جمع‌آوری شوند. از هر گروه یک ماده انتخاب می‌شود و فرد باید دو بار در روز (صبح و عصر) به مدت ۱۰ ثانیه این مواد را بو کنند و رایحه آنها را استشمام نمایند. بین بو کردن هر ماده باید ۱۰ ثانیه فاصله باشد. فرد ۱۲ هفته و حتی بیشتر می‌تواند این تمرین را انجام دهد و اگر فرد فراموش کرد که یک روز تمرین را انجام دهد از روی بعد باید تمرین از سر گرفته شود. برای شروع لازم است از عصاره با غلظت بالا استفاده شود و حتماً از هر گروه یک ماده برای تقویت بویایی استفاده شود. برای انتخاب مواد می‌توانید از راهنمای زیر استفاده کنید:
عصاره مواد گلی: گل رز، بابونه، یاس، بهارنارنج، نرگس، سنبل
عصاره مواد میوه‌ای: لیمو ترش، خیار، نارنگی، موز، سیب، پرتقال
عصاره مواد ادویه‌ای: آویشن، وانیل، گلپر، دارچین، هل، میخک
عصاره مواد صمغی: اکالیپتوس، سرکه، اسانس نعناع، اسانس سیر
بازی حسی حدس بزن چیه
چشمان کودک را بندید و چند ماده عطرآگین مانند ادکلن، شربت سرفه، کیک دارچینی، آدامس نعنایی، خورشت قورمه سبزی و … هر چیزیی که دارای رایحه است را انتخاب کنید. مواد را نزدیک بینی کودک کنید و از او بخواهید بدون این که به مواد دست بزند و یا طعم آنها را بچشد، نام آن شی یا ماده خوراکی را اعلام کند. اگر کودک در تشخیص برخی مواد مشکل دارد این تمرین را هر روز با کودک انجام دهید و سعی کنید هر روز از مواد متنوعی استفاده کنید.
کودک را تشویق کنید تا طبیعت را بو کند
با کودک به دامن طبیعت بروید و از او بخواهید در طبیعت گل‌های مختلف را بو کند. در برخی فصول سال درختان از خود صمغ ترشح می‌کنند از کودک بخواهید تا صمغ درختان را بو کند. از او بخواهید در طبیعت نفس عمیق بکشد و سعی کند رایحه و بوهایی را در اطراف خود حس می‌کند را برای شما تشریح کند. اگر کودک شما دچار آلرژی است انجام هر گونه تقویت حس بویایی باید با مشورت پزشک انجام شود و ممکن است استشمام رایحه گل‌ها برای کودک شما مناسب نباشد.
بازی حسی بگو این بوی کدوم غذاست
در مقاله «چگونه کودک را تشویق کنیم تا از نظر فیزیکی فعال بماند» پیشنهاد کردیم که گاهی به جای استفاده از آسانسور از راه پله‌ها برای تردد استفاده کنید، می‌توانید این حرکت هوشمندانه را فعال‌تر کنید و مثلاً موقع ظهر که با کودک از مدرسه یا مهدکودک به خانه برمی‌گردید از کودک بخواهید تا حدس بزند بوی چه غذایی از خانه همسایه استشمام می‌شود. یا وقتی در خانه آشپزی می‌کنید با اضافه کردن هر ماده غذایی به قابلمه از کودک بخواهید با استشمام بو حدس بزند شما چه ماده غذایی را به قابلمه اضافه کرده‌اید و یا چه چیزی را سرخ می‌کنید.
بازی حسی بگو این لباس کیه
هر کدام از اعضای خانواده ممکن است از عطر یا اسپری خاصی استفاده کنند ضمن این که بدن هر فرد بوی مختص به خودش را دارد، چشمان کودک را بندید و چند لباس از افراد مختلف خانواده را مقابل او بگذارید و از کودک بخواهید با استشمام بوی پیراهن‌ها حدس بزند کدام لباس مربوط به کدام عضو خانواده است.
بازی حسی تو بگو کدوم بوش بهتره
یکی دیگر از تمرینات ساده‌ایی که می‌توانید برای تقویت حس بویایی کودک انجام دهید موقع خرید است. شما می‌توانید موقع خرید اسپری خوشبو کنند یا ادکلن کودک خود را دخیل کنید و از او بخواهید تا با استشمام اسپری‌های مختلف به شما در انتخاب یک اسپری خوشبو کننده هوا کمک کند. همین طور موقع خرید لوازم بهداشتی مانند کرم، شامپو و صابون نیز می‌توانید نظر کودک خود را جویا شوید از او بخواهید بوی را که استشمام کرده برای شما تشریح کند مثلاً بگوید این بو شبیه بوی چه ماده خوراکی است.
اگر کودک شما آلرژی دارد استشمام بوهای مواد شوینده یا اسپری ممکن است برای او آزاردهنده باشد بنابراین شما می‌توانید هوشمندانه به گونه‌ای دیگر حس بویایی کودک را تحریک کنید. مثلاً با استشمام بوی انواع میوه، مثلاً از کودک بخواهید قبل از خوردن هر میوه یا ماده خوراکی آن را بو کند و بین مزه و بوی که حس کرده است ارتباط برقرار کند.
کاربرگ بویایی درست کنید
روی یک برگه تعدادی اشیا و مواد خوراکی بکشید و از کودک بخواهید دور موادی که درای بو هستند یک خط بکشد. یا حتی می‌توانید تعدادی اشیا یا مواد خوراکی را روی میز بچیند و یک سبد به کودک بدهید و از او بخواهید مواد یا اشیایی که بودار هستند را داخل سبد بریزد و از او بخواهید درباره انتخاب‌های خود برای شما توضیح بدهد.
بوهای هشدار دهنده و خطرناک را به کودک بیاموزید
برخی بوها نوعی علامت هشدار هستند، مانند بوی گاز که می‌تواند ناشی از نشتی گاز در خانه باشد، یا بوی بد بدن که می‌تواند نشانه عدم رعایت بهداشت و یا حتی نشانه بروز عفونت در بدن باشد. علاوه بر این که حس بویایی کودک را با رایحه‌های خوشایند تقویت می‌کنید دقت کنید که لازم است برخی رایحه‌های ناخوشایند را نیز برای کودک تشرح کنید، ضمن این که حس بویایی برای تقویت و کارکرد مطلوب‌تر نیازمند استشمام انواع رایحه‌های مختلف است.
سخن آخر
حس بویایی یکی از مهجورترین و البته مرموزترین حواس آدمی است. حس بویایی همان حسی است که عمیق‌ترین رابطه و پیوند عاطفی نوزاد با مادر را در بدو تولد ایجاد می‌کند. بینایی کودک پس از تولد هنوز در حال رشد است بنابراین کودک، افراد و مکان‌ها را از طریق بوی آنها می‌شناسند این بدان معناست که وقتی کودک خود را در آغوش می‌گیرد و یا وارد اتاق او می‌شوید، ممکن است کودک شما را نه از روی ظاهرتان، بلکه از بوی بدن شما بشناسد. کودک با تقویت حواس خود به ویژه حس بویایی خلاقیت و هوش خود را ارتقا می‌دهد بنابراین نسبت به تقویت حواس ۵ گانه کودک خود حساس باشید و مقالات پینو بیبی در خصوص تقویت حواس کودک را دنبال کنید تا کودکی آگاه، هوشیار، خلاق و موفق داشته باشید.