تراتوژن به ماده‌ای گفته می‌شود که در رشد طبیعی جنین در دوران بارداری اختلال ایجاد می‌کند و باعث بروز ناتوانی‌های مادرزادی در او می‌شود. داروها، الکل، مواد شیمیایی و مواد سمی همگی نمونه‌هایی از تراتوژن هستند. تراتوژن‌ها همچنین می‌توانند خطر سقط جنین، زایمان زودرس یا مرده زایی را در مادران باردار افزایش دهند.
تراتوژن چیست؟
تراتوژن‌ها موادی هستند که باعث بروز اختلالات مادرزادی در جنین در حال رشد می‌شوند. تراتوژن به هر ماده‌ای گفته می‌شود که فرد در طول بارداری در معرض آن قرار می‌گیرد یا آن را می‌خورد و باعث ناهنجاری های جنینی می‌شوند. داروها، مواد شیمیایی، برخی عفونت‌ها و مواد سمی همگی نمونه‌هایی از تراتوژن به شمار می‌روند. تراتوژن‌ها همچنین می‌توانند خطر سقط جنین، زایمان زودرس یا مرده زایی را در مادر باردار افزایش دهند. عوامل زیر، تعیین می‌کنند که قرار گرفتن در معرض تراتوژن در دوران بارداری تا چه حد می‌تواند خطرناک باشد:
- دارو، ماده یا انواع سموم
- مدت زمانی که فرد باردار در معرض تراتوژن قرار داشته است.
- مقدار دوز یا مقدار تراتوژنی که مادر باردار در معرض آن قرار گرفته است.
- سن حاملگی جنین (هفته‌های بارداری) در زمان مواجهه با تراتوژن
- عوامل ارثی که می‌توانند احتمال بروز خطر برای جنین را افزایش دهند.
بهتر است در تمام دوران بارداری از مصرف یا تماس با تراتوژن‌ها خودداری کنید. با این حال، قرار گرفتن در معرض تراتوژن در زمان‌های خاصی در رشد جنین آسیب‌رسان‌تر است.
نقایص مادرزادی ناشی از تراتوژن‌ها چقدر شایع هستند؟
قرار گرفتن جنین در معرض تراتوژن ها حدود ۴ تا ۵ درصد از دلایل اختلالات مادرزادی را تشکیل می‌دهد. مطالعات همچنین نشان داده است که قرار گرفتن در معرض تراتوژن ها بر رشد شناختی و جسمانی نوزاد تأثیر می گذارد.
نمونه‌های تراتوژن
تراتوژن‌ها موادی هستند که می‌توانند در دوران بارداری به جنین آسیب برسانند. مطالعات نشان داده‌اند که تراتوژن‌ها باعث ایجاد اختلالات مادرزادی می‌شوند و احتمال سقط جنین، مرده زایی یا سایر عوارض بارداری را افزایش می‌دهند. در ادامه انواع به ترتیب تراتوژن‌های شناخته شده و سپس انواع تراتوژن را نام می‌بریم:
رایج‌ترین تراتوژن‌ها
نیاز است از قرارگیری در معرض تراتوژن‌های شناخته شده خودداری کنید. این تراتوژن‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:
- مهارکننده‌‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین (ACE) مانند Zestril و Prinivil
- الکل
- آمینوپترین
- آندروژن‌ها مانند متیل تستوسترون
- بوسولفان (میلران)
- کاربامازپین (تگرتول)
- کلروبی فنیل‌ها
- کوکائین
- کومارین ها
- وارفارین (کومادین)
- سیکلوفسفامید (سیتوکسان)
- دانازول (دانوکرین)
- دی اتیل استیل بسترول (DES)
- اترتینیت (Tegison)
- ایزوترتینوئین (آکوتان)
- لیتیوم (اسکالیت)
- جیوه
- متیمازول (تاپازول)
- متوترکسات (روماترکس)
- پنی‌سیلامین (دپن، کوپریمین)
- فنی توئین (دیلانتین)
- فنوباربیتال (Solfoton)
- پروپیل تیواوراسیل (PTU)
- پروستاگلاندین ها
- ید رادیواکتیو
- تتراسایکلین (سومایسین)
- تنباکو
- تری متادیون (Tridione)
- اسید والپروئیک (دپاکن)
اگر به درمان با هر یک از داروهایی که تراتوژن شناخته شده هستند نیاز دارید و باردار هستید، از پزشک خود بخواهید که شما را نزد یک متخصص ژنتیک بفرستد. متخصصان ژنتیک در مورد اثرات تراتوژن ها بر روی جنین تخصص دارند و می توانند به شما در ارزیابی خطر واقعی خود با توجه به قرار گرفتن در معرض خاص کمک کنند. همچنین ممکن است یک ارزیابی هدفمند سونوگرافی دریافت کنید تا مشخص شود که آیا جنین به نحوی تحت تأثیر قرار گرفته است یا خیر.
الکل، سیگار و مواد مخدر
الکل، سیگار و داروها یا مواد مخدر، از جمله تراتوژن‌های شناخته شده به شمار می‌روند. مصرف الکل بر سیستم عصبی مرکزی جنین تأثیر گذار است. مصرف الکل در دوران بارداری، خطر ابتلای جنین به سندرم جنین الکلی را افزایش می‌دهد. سندرم جنین الکلی اختلالی است که می‌تواند باعث ایجاد ویژگی‌های غیر طبیعی در صورت، کوچکی سر و مغز و سایر ناتوانی‌های جسمی و رفتاری نوزاد شود. هیچ مقداری برای مصرف الکل در دوران بارداری بی خطر در نظر گرفته نمی‌شود.
سیگار کشیدن با محدودیت رشد داخل رحمی، زایمان زودرس و سقط جنین همراه است. سیگار همچنین بر بافت حساس ریه و مغز جنین تأثیر منفی می‌گذارد.
استفاده از موادی مانند کوکائین، متامفتامین‌ها، هروئین و ماری جوانا در دوران بارداری می‌تواند باعث وزن کم در زمان تولد، مشکلات قلبی و سندرم محرومیت از مواد در نوزادان شود. سندرم محرومیت از مواد زمانی اتفاق می‌افتد که نوزاد پس از تولد، دچار حالت ترک مواد مخدر می‌شود. استفاده از سوزن‌های آلوده در مصرف مواد مخدر نیز می‌تواند باعث بروز عفونت در بدن شود. حدود ۵ درصد از افراد در دوران بارداری از این مواد استفاده می‌کنند.
داروها
برخی از داروهای بدون نسخه و همچنین داروهای تجویزی در دوران بارداری تراتوژن در نظر گرفته می‌شوند. بنابراین مهم است که در مورد داروهایی که که دوران بارداری خود مصرف می‌کنید، به پزشک خود اطلاع دهید. حتماً دقت کنید که پیش از مصرف داروها یا مکمل‌های بدون نسخه، برچسب آن را بخوانید. در صورتی که در مورد ایمن یک ماده در دارو شک داشتید، با پزشک خود تماس بگیرید و از او مشورت بگیرید. به طور کلی بهتر است که در دوران بارداری خود تا زمانی که پزشک تایید نکرده باشد، از مصرف داروها خودداری کنید. نمونه‌هایی از داروهای تراتوژن را در ادامه قرار می‌دهیم:
- داروهای ضد صرع (AEDs)
- داروهای ضد میکروبی
- داروهای رقیق کننده خون
- داروهای ضد تیروئید
- ویتامین A (یک عنصر رایج در محصولات مراقبت از پوست)
- داروهای هورمونی
پزشک مزایا و معایب استفاده از داروهای تجویزی را ارزیابی می‌کند تا تعیین کند که چه داروهایی خطر کم‌تری برای بارداری دارند. به عنوان مثال، فنی توئین یک داروی ضد صرع و ضد تشنج است که با این که دارای تأثیرات منفی بر روی جنین است؛ اما ممکن است از نظر پزشکی برای فردی که باردار است ضروری باشد.
داروهای گیاهی
قبل از شروع مصرف مکمل های بدون نسخه در دوران بارداری با پزشک خود صحبت کنید. محصولاتی که ادعا می‌کنند طبیعی هستند، ممکن است لزوماً برای استفاده در دوران بارداری بی‌خطر نباشند.
عفونت‌ها و ویروس‌ها
انواع عفونت، ویروس، انگل و سایر بیماری‌های باکتریایی می‌توانند تهدیدی جدی برای مادر باردار و جنین باشند. برخی از این موارد در ادامه قرار داده می‌شوند:
- توکسوپلاسموز (عفونتی که از طریق مدفوع گربه پخش می‌شود)
- سایر عفونت‌ها مانند استرپتوکوک گروه B، لیستریا، کاندیدا و عفونت‌های مقاربتی (STIs)
- سرخجه
- سیتومگالوویروس (CMV)
- ویروس هرپس سیمپلکس
- سیفلیس
سایر عفونت‌ها و ویروس‌هایی که ممکن است باعث ایجاد عوارض بارداری یا مشکلات جنین شوند، شامل موارد زیر می‌باشند:
- آبله مرغان و زونا
- هپاتیت B، هپاتیت C و سایر هپاتیت‌های ویروسی
- HIV
- بیماری پنجم
کودکان مبتلا به آبریزش بینی، بثورات پوستی و تب
همیشه نمی توان از کودکان بیمار اجتناب کرد و در بیش‌تر موارد، قرار گرفتن در معرض آنها تنها منجر به ابتلا به بیماری‌های جزئی می شود. در صورت امکان، بهتر است در دوران بارداری از قرار گرفتن در معرض بیماری خودداری کنید. هر پدر و مادری می‌داند که آسان‌ترین مکان برای ابتلا به بیماری، مهد کودک یا مدرسه است. بنابراین سعی کنید تا حد امکان از این مکان‌ها اجتناب کنید.
برخی از عفونت‌ها از جمله آبله مرغان، سرخجه و سیتومگالوویروس (CMV) می‌توانند از کودک به بزرگسال منتقل شوند. بزرگسالان در برابر بسیاری از این بیماری‌ها مصون هستند. با این حال، در برخی موارد قرار گرفتن در معرض آن ممکن است منجر به عفونتی شود که می‌تواند در دوران بارداری کودک را تحت تاثیر قرار دهد. اگر در معرض یک بیماری ویروسی یا باکتریایی شناخته شده قرار گرفته اید، فوراً با پزشک خود تماس بگیرید تا تصمیم بگیرد که آیا آزمایش خون لازم است یا خیر.
سموم محیطی، مواد شیمیایی یا سایر عوامل فیزیکی
برخی از مواد شیمیایی و خانواده آن ممکن است باعث ایجاد ناهنجاری‌های مادرزادی در نوزاد شوند. این اختلالات تولد شامل اسپینا بیفیدا، شکاف کام یا مشکلات عصبی است. در ادامه، چند نمونه از سموم یا مواد شیمیایی را نام می‌بریم:
- قرار گرفتن در معرض اشعه (اشعه ایکس) یا شیمی درمانی
- وان آب گرم، سونا یا سایر منابع گرمایی که دمای بدن شما را بیش از حد افزایش می‌دهند
- جیوه (در انواع خاصی از ماهی‌ها یافت می‌شود)
- سرب (معمولاً در رنگ و لوله خانه‌های قدیمی یافت می‌شود)
- مواد شیمیایی سمی یا فلزات سنگین موجود در محل کار یا تاسیسات تولیدی
بیماری‌ها و مشکلات سلامتی مادر
برخی از بیماری‌های مزمن می‌توانند خطر بروز ناهنجاری‌های مادرزادی را در جنین افزایش دهند. برخی از این بیماری‌ها شامل دیابت، بیماری‌های تیروئید و بیماری‌های خود ایمنی مانند لوپوس یا آرتریت روماتوئید می‌باشند. در بیش‌تر اوقات، افزایش خطر مواجهه با مواد تراتوژن در دوران بارداری ناشی از داروهایی است که برای درمان این بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. زیرا این بیماری‌ها بدون مصرف داروی مناسب به خوبی کنترل نمی‌شوند.
به همین دلیل توصیه می‌کنیم که در دوران بارداری، با پزشک خود در مورد هر گونه بیماری که از قبل بارداری به آن مبتلا هستید و داروهایی که برای درمان آن مصرف می کنید صحبت کنید. زیرا ممکن است لازم باشد نحوه مدیریت بیماری مزمن خود را در طول بارداری تغییر دهید.
توکسوپلاسموز
توکسوپلاسموز عفونتی است که می‌تواند از مدفوع گربه به انسان منتقل شود. اگر باردار هستید و گربه دارید، باید تا حد امکان قرار گرفتن در معرض جای مدفوع گربه را به حداقل برسانید. از شخص دیگری در خانواده خود بخواهید که جعبه زباله را تمیز کند. اگر کسی را ندارید که در مورد زباله به شما کمک کند، هر روز جعبه زباله را تمیز کنید تا خطر ابتلا به توکسوپلاسموز را کاهش دهید. نیازی نیست که شما از شر گربه خود خلاص شوید.
قرار گرفتن در معرض مواد تراتوژن در چه زمانی از دوران بارداری خطرناک است؟
به طور کلی قرار گرفتن در معرض مواد تراتوژن بدون توجه به این که در چه مرحله ای از بارداری هستید، مضر و خطرناک است. با این حال، این خطر در طول هشت هفته اول بارداری کمی بیش‌تر است. دلیل این موضوع این است که در این بازه، بسیاری از اندام‌ها و سیستم‌های جنین در حال رشد هستند و این امر، جنین را نسبت به اثرات مضر مواد تراتوژن حساس‌تر می‌کند. مطالعات نشان می‌دهند که تراتوژن‌ها می‌توانند تا دو هفته پس از لقاح (زمانی که اسپرم تخمک را بارور می‌کند) روی جنین تأثیر منفی بگذارند.
به عنوان مثال، نقص لوله عصبی (NTD) قبل از هفته پنجم بارداری رخ می‌دهد. لوله عصبی مغز و ستون فقرات را تشکیل می‌دهد. نقص لوله عصبی زمانی رخ می‌دهد که لوله عصبی به درستی کامل و بسته نمی‌شود. نقص لوله عصبی می‌تواند چندین نوع اختلال مادرزادی ایجاد کند.
تراتوژن چه نقایص مادرزادی ایجاد می‌کند؟
مواد تراتوژن باعث ایجاد بسیاری از اختلالات مادرزادی شناخته شده می‌شوند. برخی از شایع ترین این ناهنجاری‌ها شامل موارد زیر می‌باشند:
- مشکلات مغز یا نخاع مانند آنسفالی
- ناهنجاری‌های فیزیکی یا ساختاری مانند کوچک بودن استخوان‌ها یا کمبود قسمت‌های بدن
- شکاف کام و لب
- اختلال شناختی یا مشکلات عصبی
- مشکلات قلبی عروقی یا مشکلات قلبی
چگونه از مواد تراتوژن در دوران بارداری جلوگیری کنیم؟
در صورت امکان، بهترین روش برای دور ماندن از تراتوژن‌ها، برنامه ریزی برای بارداری است. بارداری برنامه ریزی شده به شما این امکان را می‌دهد که مشکلات پزشکی مزمن را تحت کنترل حفظ کنید و تغییرات مثبتی را در سبک زندگی مانند ترک سیگار ایجاد کنید. با این حال، این کار همیشه امکان پذیر نیست. هنگامی که باردار هستید، برخی از کارهایی که می توانید برای کاهش خطر قرار گرفتن در معرض تراتوژن انجام دهید شامل موارد زیر می‌باشند:
- با پزشک خود در مورد داروهایی که مصرف می‌کنید، صحبت کنید.
- از مصرف سیگار، الکل و داروهای مخدر پرهیز کنید.
- هیچ مکمل، دارو یا داروهای تجویزی را بدون مشورت با پزشک خود مصرف نکنید.
- از تمیز کردن سطل زباله خودداری کنید.
- از جکوزی، سونا و هر چیزی که دمای بدن شما را بالا می‌برد، خودداری کنید.
- در دوران بارداری، ماهی تن، اره ماهی و سایر ماهی‌های پر جیوه را از رژیم غذایی خود حذف کنید.
- با سرپرست یا منابع انسانی خود در مورد مواد شیمیایی مضر در محل کار خود صحبت کنید.
مهم است که در دوران بارداری با متخصص زنان و زایمان خود مکالمات باز و صادقانه داشته باشید. این موضوع، شامل صادق بودن در مورد مصرف الکل یا مواد مخدر با پزشک است. پزشک کنار شما است تا مطمئن شود که بارداری شما ایمن و سالم می‌باشد. قبل از مصرف هر گونه دارو یا مکمل از تماس با پزشک خود اجتناب نکنید. بهتر است در دوران بارداری بسیار محتاط و دقیق باشید.
سخن آخر
در امان نگاه داشتن جنین از مواد تراتوژن در دوران بارداری می‌تواند به پیشگیری از اختلالات مادرزادی کمک کند. اولین قدم برای این کار این است که بدانید برخی از مواد مضر می‌توانند از طریق رحم به جنین برسند و بر رشد او تأثیر منفی بگذارند. دوری از تراتوژن به حمایت از بارداری سالم کمک می‌کند. در مرحله بعد، با ارائه دهنده مراقبت های بهداشتی خود در مورد داروهایی که مصرف می کنید و همچنین مصرف الکل و شرایط محل کار یا زندگی را باز کنید. آنها می توانند به سؤالات شما در مورد موادی که ممکن است باعث ناهنجاری های هنگام تولد شوند پاسخ دهند و اطمینان حاصل کنند که شما و جنین ایمن هستید.