کودکان به چه ویتامین‌هایی نیاز دارند؟
ویتامین‌ها نوعی ترکیبات ارگانیک و طبیعی هستند که به میزان کم در منابع غذایی وجود دارند. مصرف کافی ویتامین‌ها برای حفظ سلامتی همه افراد به خصوص کودک بسیار لازم و حیاتی است. کمبود ویتامین‌ها می‌تواند سبب بروز برخی بیماری‌ها در کودکان شود. همانطور که کمبود ویتامین‌ها سبب بروز بیماری در کودکان می‌شوند، مصرف بیش از حد ویتامین‌ها نیز عوارض و بیماری‌هایی به همراه دارد. در این مقاله علاوه بر پرداختن به لزوم مصرف ویتامین‌ها مختلف در دوران کودکی، میزان مورد نیاز بدن نیز ذکر شده است. تیم پینو بیبی امیدوار است تا با رعایت رژیم غذایی مناسب، جامعه ایران کودکان سالم و پرنشاط داشته باشد.
چه ویتامین‌های برای رشد کودک لازم است؟
برای پاسخ به این پرسش باید ابتدا دانش‌مان را نسبت به این گروه از مواد بالا ببریم و برای رسیدن به این منظور باید به پرسش‌های زیر پاسخ بدهیم:
- ویتامین چیست؟
- ویتامین‌ها در چه منابع غذایی یافت می‌شوند؟
- در چه مراحلی از زندگی ویتامین‌ها مورد نیاز هستند؟
- میزان ویتامین‌های مورد نیاز بدن چقدر است؟
- کمبود و یا افزایش میزان مصرف ویتامین‌ها چه اثراتی بر رشد و سلامت بدن دارد؟
- چرا ویتامین‌ها در دوران رشد کودک حائز اهمیت هستند؟
در این مقاله به این سوالات پاسخ داده شده است.
ویتامین چیست؟
ویتامین‌ها دسته‌ای از مواد غذایی محسوب می‌شوند که اصولاً ارزش انرژی‌زایی ندارند؛ یعنی کالری بدن را تامین نمی‌کنند و در ساختمان سلول‌های و بافت‌ها نیز شرکت نمی‌کنند اما وجود این مواد در بدن برای انجام واکنش‌های شیمیایی درون سلول‌های بدن بسیار ضروری است. کمبود این گروه از مواد غذایی باعث عوارض جسمی و روحی و بیماری‌های گوناگون در بدن میشود. گرچه ارزش ویتامین‌ها از لحاظ علمی دیر شناخته شد اما از لحاظ عملی و به صورت ناخوآگاه ارزش آن در زندگی افراد نمود داشته است. برای مثال بقراط پزشک مشهور یونانی برای عارضه شب کوری (کمی دید در نور کم) عصاره جگر را تجویز می‌کرد امروزه به اثبات رسیده است که جگر سرشار از ویتامین آ (A) می‌باشد و یا زمانی‌که کاپیتان اسکودوگاما کاشف معروف پرتغالی سفر دریایی خود را به دور دماغه گودهوپ انجام داد چند تن از خدمه خود را از دست داد. یا هر گاه در جایی قحطی می‌آمد یا جنگ می‌شد و یا حوادثی رخ می‌داد که در طی آن دسترسی مردم به میوه و سبزیحات تازه امکان‌پذیر نبود بسیاری از مردم به خصوص کورکان دچار خونریزی لثه و خونریزی مکرر پوستی، کاهش وزن و احساس خستگی عضلانی و عصبی می‌شدند و در صورت ادامه بیماری تلف می‌شدند. برای همین در قرن هجدهم میلادی استفاده از آب لیمو در سفره‌های دریایی دور اجبار شد. بعدها کشف شد که لیمو حاوی مقادیر زیادی ویتامین سی C است و کمبود ویتامین سی مشکلاتی که ذکر شد را ایجاد می‌کند. حدود ۴۰ نوع ویتامین شناخته شده است که ۱۲ نوع آن برای بدن انسان به خصوص کودکان بسیار ضروری است. هر ویتامین خواص شیمایی و فیزیکی گوناگونی دارد و به طور کلی به دو گروه بزرگ تقسیم می‌شوند: ویتامین‌های محلول در آب و ویتامین‌های محلول در چربی.
تفاوت کلی این دو گروه از ویتامین‌ها در منابع غذایی است که حاوی این ویتامین‌هاست. گروه اول ویتامین‌های محلول در آب است که خیلی در بدن باقی نمی‌مانند یعنی قابلیت ذخیره شدند در بدن را ندارند و مرتب باید مورد استفاده قرار گیرند. اما گروه دوم یا همان ویتامین‌های محلول در چربی؛ حتماً باید با مواد غذایی خاصی به بدن برسد و چون بدن قابلیت ذخیره چربی را دارد و این ویتامین‌های ساختار مولکولی با ثبات‌تری را دارند در بدن ذخیره می‌شوند در مواقع ضروری به کار می‌آیند.
انواع ویتامین‌ها
ویتامین‌ها به دو گروه ویتامین‌های محلول در آب و ویتامین محلول در چربی تقسیم می‌شوند. ویتامین‌های محلول در آب عبارتند از: ویتامین C و گروه ویتامین‌های B. ویتامین‌های محلول در چربی عبارتند از: ویتامین A، ویتامین D، ویتامین K و ویتامین E.
ویتامین‌های محلول در آب
ویتامین سی C
ویتامین C یا اسکوربیک اسید اولین ویتامین است که انسان ساختمان شیمیایی آن را کشف کرد. این ویتامین ساده‌ترین ساختار مولکولی را داراست و از همه ویتامین‌ها بی‌ثبات‌تر است. در اثر ماندن و جوشیدن میزان زیادی از این ویتامین از بین می‌رود. از طرفی بیش از هر ویتامین دیگری برای انسان به خصوص کودکان که در حال رشد هستند ضروری است. به بیماری فقدان یا کمبود ویتامین سی بیماری اسکوروی می‌گویند. از بیماری‌های معروف تاریخ پزشکی در قرن شانزدهم و هفدهم میلادی است.
میزان نیاز روزانه یک فرد بالغ به ویتامین سی حدود ۵۰ گرم است، کودکان و زنان باردار و شیرده به میزان بیشتری از این ویتامین نیاز دارند. ولی معمولاً میزان بیشتر این ویتامین نیز تجویز و مورد استفاده قرار می‌گیرد. توت فرنگی و مرکبات منبع غنی این ویتامین هستند. علاوه بر آن گل کلم، اسفناج، کلم، لوبیا، سیب‌زمینی و گوجه فرنگی نیز دارای مقدار زیادی ویتامین سی هستند. در اثر پختن میزان ویتامین این مواد غذایی تا یک سوم کاهش پیدا می‌کند. نگهداری، انبار کردن، کنسرو و یا خشک کردن میوه‌ها و سبزیجات نیز از میزان ویتامین سی می‌کاهد. ویتامین سی در بسیاری از واکنش‌های شیمیایی بدن وارد شده و به عنوان یک عامل کمک‌کننده اصلی در این واکنش ها عمل می‌کند لذا در دوران کودکی و نوزادی که بدن کودک در حال ساخت و ساز، رشد و توسعه است وجود میزان لازم و کافی از این ویتامین در غذایی روزانه کودک بسیار حائز اهمیت است. این ویتامین به ویژه برای رشد و استحکام لثه‌ها و پوست کودک بسیار ضروری و حیاتی است.
ویتامین‌های گروه B
این گروه از ویتامین‌های به خانواده بی B معروف هستند زیرا ساختمان شیمیایی و عمل آن‌ها شباهت زیادی با یکدیگر دارد. این ویتامین‌ها را با شماره نام‌گذاری می‌کنند که در این میان ویتامین‌های B۱، B۲، B۶،B۹،B۱۲ از معروفترین آن‌ها هستند.البته مواد دیگری نیز از این خانواده شناسایی شده‌اند که با شماره مشخصی نام‌گذاری نشده‌اند. تمام ویتامین‌های این خانواده به آنزیم‌ها کمک می‌کنند تا عمل کاتالیزوری خود را بهتر انجام دهند. برای مثال اکثر ویتامین‌های این خانواده بجز B۱۲ در سوخت و ساز قندها (هیدرات کربن‌ها) شرکت می‌کنند. B۱۲ در ساخت گلبول قرمز و هموگلوبین ایفای نقش می‌کند. کمبود این گروه از ویتامین‌ها باعث ایجاد خستگی، ضعف و اختلالات عمومی به خصوص اختلالات عصبی و مغزی میشود. ادامه روند کمبود ویتامین‌های خانواده B باعث افسردگی میشود. کمبود بیش از اندازه آن در بدن باعث آتروفی عضلانی (تحلیل ماهیچه‌ها) میشود. لذا استفاده این گروه از ویتامین‌ها در سلامت کودک و رشد مناسب عصبی و عضلانی او نقش مهمی را ایفا می‌کند و گاه کمبود این ویتامین در کودک و مادر باردار و شیرده خود عوارض جبران‌ناپذیری را بر سلامت نوزاد به جای می‌گذارد. برای مثال بیماری بری‌بری که سال‌ها در شرق دور شایع بود به خاطر کمبود ویتامین B۱ بود زیرا در کارخانجات برنج‌کوبی سبوس برنج که حاوی مقادیر زیادی از این ویتامین بود را جدا می‌کردند. با یک روش ساده و استفاده از سبوس برنج در جیره غذایی کمبود این ویتامین را می‌توان جبران کرد. علایم این بیماری ضعف و تحلیل اعصاب محیطی، اختلال مشاعر، نارسایی قلبی، تحلیل عضلات دست و پا می‌باشد و فرد مبتلا قادر نیست تا به تنهایی بایستد، راه برود و یا حتی بنشیند.
البته فقدان کامل ویتامین‌های گروه B کمتر در بدن اتفاق می‌افتد زیرا باکتری‌های موجود در روده عمل سنتز این ویتامین را برعهده دارند. البته میزان آن برای زندگی و رشد کامل بدن کم است. فقدان کامل این گروه از ویتامین‌ها مرگ را به همراه دارد. غلات به ویژه سبوس آن‌ها، جگر و گوشت قرمز منبع خوبی برای ویتامین‌های گروه B هستند تقریباً در تمام مواد غذایی مقداری ویتامین گروه B یافت میشود اما غذاهای گیاهی فاقد ویتامین B۱۲ هستند. میزان مصرف روزانه ویتامین‌های B در افراد بالغ در حدود یک تا ده میلی‌گرم در روز است و ویتامین B۱۲ حدود سه میلی‌گرم در روز مورد نیاز است. البته در هنگام فرایند رشد که نیاز بدن به انرژی برای ماده‌سازی بالا است نیاز به این ویتامین‌ها نیز به مراتب بیشتر است.
ویتامین‌های محلول در چربی
این گروه از ویتامین‌ها قابل ذخیره شدند در بدن هستند و حتماً باید غذاهای چربی‌دار حاوی این ویتامین‌ها را مصرف کرد. مثل هر نوع ماده چربی برای جذب آن باید صفرا ترشح بشود و لازم است تا سایر ارگان‌ها مثل کبد و لوزالمعده (پانکراس) که معمولاً در جذب چربی دخالت دارند، نیز درست کار کنند. گاه میزان مصرف ویتامین کافی است اما اختلال در جذب این ویتامین‌ها در بدن با مشکل مواجه هست و عوارض کمبود این ویتامین‌ها در بدن بروز می‌یابد. افزایش مصرف این ویتامین‌ها نیز خود باعث بروز مشکلاتی در بدن میشود. معروفترین ویتامین‌های محلول در چربی عبارتند از: ویتامین A، ویتامین D، ویتامین K و ویتامین E.
ویتامین A
ویتامین A در حقیقت یک نوع چربی است و به طور کامل در منابع حیوانی نظیر شیر، ماست، پنیر و کره یافت میشود. سلول‌های جگر (کبد) قادر هستند که این ویتامین را انبار کنند. به طوری که جگر گوساله و ماهی صد برابر شیر و بیست برابر کره حاوی این ویتامین است. حبوبات، سبزیجات و هویج نیز پیش ماده این ویتامین را دارا هستند و در هنگام تغذیه این مواد این پیش ماده‌ها در کبد به ویتامین A تبدیل می‌شوند. میزان ویتامین A مورد مصرف در افراد بالغ در حدود یک میلی‌گرم در روز است و مسلماً در کودکان، زنان باردار و شیرده این میزان بسیار بیشتر است. البته همانطور که در بالا گفته شده میزان مصرف بیش از حد این گروه از ویتامین‌ها نیز باعث بروز مشکلاتی میشود مثلاً در زنان باردار مصرف بیش از حد و خودسرانه این ویتامین باعث سقط جنین می‌گردد. نقش مهم ویتامین A در بدن عبارتند از: گیرنده نور در شبکیه چشم، نگهداری بافت پوششی و پوست بدن، ایجاد مقاومت در برابر میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا و رشد مناسب اکثر بافت‌های بدن. کمبود ویتامین A باعث ایجاد شب کوری (دید کم در شب)، خشکی و تورم چشم (گزروفتالمی)، کمی مقاومت در برابر میکروب‌های بیماری‌زا، خرابی و خشکی پوست، موهای شکننده و … میشود. مصرف بیش از اندازه این ویتامین هم عوارضی نظیر اختلالات گوارشی (استفراغ)، خرابی پوست، سردرد و تورم استخوان‌ها را به دنبال دارد. اهمیت ویتامین A در دید شبانه تا آنجا است که در طی جنگ جهانی دوم به خلبان‌ها رژیم غذایی حاوی هویج تجویز می‌شد تا در طی شب دید بهتری داشته باشند.
ویتامین D
ویتامین D نیز جزء ویتامین‌های محلول در چربی است بنابراین انتظار می‌رود که منابع حیوانی مقادیر بیشتری از این ویتامین را دارا باشند. زرده تخم‌مرغ، روغن ماهی، کره و شیر منابع مهم این ویتامین هستند. میزان مصرف روزانه این ویتامین ۱۰ میلی‌گرم است اما این میزان کم هم گاهی در جیره غذایی یافت نمی‌شود به خصوص در کودکان که معمولاً این نوع منابع غذایی را دوست ندارند. این ویتامین در اثر تابش نور خورشید از کلسترول موجود در پوست می‌تواند ساخته شود برای همین است که کودکانی که شهرها زندگی می‌کنند و در فضاهای بسته چون آپارتمان‌ها و مهدکودک‌ها رشد می‌کنند بیشتر از کودکان مناطق روستایی از کمبود این ویتامین رنج می‌برند. ویتامین D نه تنها خودش به تکثیر و رشد استخوان‌ها کمک می‌کند بلکه باعث جذب کلسیم از خون و رسوب آن در استخوان‌ها میشود. همانطور که می‌دانیم کلسیم ماده اصلی و سازنده استخوان است. کودکانی که کمبود ویتامین D دارند به بیماری نرمی استخوان (راشیتیسم) دچار می‌شوند. در این بیماری در ابتدا کودک کم اشتها شده و کاهش وزن پیدا می‌کند در ادامه عضلات کودک ضعیف‌تر شده و درد در استخوان‌ها افزایش می‌یابد و استخوان دست و پا کودک شروع به تغییر شکل می‌کنند، استخوان‌های نرم شده به علت سنگینی بدن خم شده و کج می‌شوند. لذا این کودکان رشد اسکلتی مناسبی ندارند. این کودکان در اصلاح عام به کودکان پا پرانتزی () و )( معروف هستند. مصرف بیش از اندازه این ویتامین نیز سبب بروز مشکلاتی میشود؛ گاه والدین کودک از سر دلسوزی و دانش کم باعث می‌شوند تا کودک تغذیه درست و متعادل که سبب رشد جسمی و روحی مناسب او میشود، را نداشته باشند. مصرف بیش از اندازه ویتامین D باعث تهوع، استفراغ، کم شدن وزن، عارضه کلیوی و حتی در زنان باردار مصرف بیش از اندازه ویتامین D باعث صدمه به جنین در حال رشد میشود.
ویتامین K
ویتامین K را می‌توان در سبزیجات به ویژه کاهو پیدا کرد مقادیر کمتری از آن در حبوبات، میوه‌ها و گوشت یافت میشود. خوشبختانه باکتری‌های موجود در دستگاه گوارش با ساختن این ویتامین نیاز کامل انسان را رفع می‌کنند. مهم‌ترین نقش این ویتامین کمک به انعقاد خون است. چون دستگاه گوارش نوزادان در چند روز نخست زندگی فاقد هر نوع باکتری است این ویتامین در بدن‌شان ساخته نمی‌شود و از این رو برای دریافت این ویتامین نیاز حیاتی دارند و ممکن است در صورت ایجاد زخم پوستی و یا بریدگی در اثر خونریزی زیاد نوازد تلف میشود، مگر آن که ویتامین K به شیر آن‌ها افزوده شود و یا به نوازد تزریق شود. میزان نیاز کلی افراد به ویتامین K در حدود ۳۰ میلی‌گرم است.
ویتامین E
اطلاعات در مورد این ویتامین هنوز کامل نیست. میزان مصرف آن در انسان هنوز به درستی مشخص نیست اما طبق پژوهش‌های انجام شده در برخی حیوانات کمبود این ویتامین باعث اختلالات تولیدمثلی و عصبی میشود.
در نتیجه‌گیری کلی باید اذعان داشت که هر ویتامینی با توجه به نقش آن در بدن از میزان مصرف مشخصی برخوردار است اما در دوران نوزادی و جنینی حتی این میزان بیشتر است زیرا که در طی این دوران سوخت و ساز بدن مضاعف است و رشد انجام می‌گیرد بنابراین نیاز به این ویتامین‌ها نیز بیشتر است. برخی از ویتامین‌ها در بدو تولد مورد نیاز است و در مراحل بعد بدن نیاز خود را مرتفع می‌سازد مانند آنچه که در مورد ویتامین K توضیح داده شد. گاهی ویتامین‌ها در منابع خوراکی هستند که مورد علاقه کودک نیست بنابراین لازم است از منابع دیگر تامین شود و یا از مکمل‌ها استفاده شود. ابته توصیه ما استفاده از مواد خوراکی طبیعی و غیرشیمیایی است. برخی از ویتامین‌ها را به راحتی با تغییر اندک در سبک زندگی می‌توان تامین نمود مثلاً بردن کودک به پارک در روزهای آفتابی سبب میشود تا نیاز کودک به ویتامین D مرتفع شود. در ضمن می‌توان با انجام آزمایش خون به صورت سالانه از میزان کافی ویتامین‌ها در بدن کودک مطمئن شد.